Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors
Etimolojik Açıdan
Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

 

 

Bilal Aksoy

Ayva

15 Kasım 2020

     Gülgillerden çiçekleri iri ve pembe, yapraklarının altı tüylü, yaygın olarak İran’ın kuzeybatısında ve Ege bölgesinde yetişen bir ağaç ve onun meyvesi. Kışın sert iklimine direnç gösteren bir meyve ağacıdır. Arapların sefercel dediği ayvanın ekmek, gevrek, şeker, limon ve Çin ayvası çeşitlerinden söz edilir. Şemseddin Sami’nin Çin ayvası dediği aslında Cydonia Japonica yani Japon ayvasıdır. Ayvalık ilçesinin önceki adı Kidonia idi. Yunanca kidon (=ayva) sözüne dayanıyordu. Ayvanın bilimsel adı Cydonia vulgaris’tir. Ayva adının aslı hayva ve heyva özgün şekillerinden kaynaklanmış olmalıdır. Azerice heyva şekli özgün bir ifadedir. Azerice heyva, Kürtçe heyv (=ay) sözüne dayanmaktadır. Türklerde ‘sarı ay’ ve Kürtlerde ‘heyva zer’ veya ‘hiva zer’ söylemi aynı karşılıktadır. Ayva meyvesinin sarı rengi ayın rengiyle ilişkilendirilmiş olmalıdır. Kars, Iğdır ile Van yörelerinde ‘ayva’ya heyva deniliyor. Buna karşılık, Ordu, Erzurum, Kırşehir, Osmaniye, Artvin, Diyarbakır, Yozgat, Sivas, Erzincan, Kocaeli, Zonguldak, Hatay ve Antalya dolaylarında ‘ayva’ karşılığında hayva sözü kullanılıyor. Doerfer’in hayva sözündeki h harfini ikincil değil birincil bir ses olarak görmesine ben de katılıyorum. Bu bağlamda, kelimesin aslı heyva olmalıdır. Çingeneler de ‘ayva’yı hayva diye ifade ediyorlar. Ayrıca, kimi yörelerde eyva şekliyle de karşılaşılmaktadır. Türkçe ayva meyvesine Macarlar ve Boşnaklar dunya diyor. Kıpçaklar ‘ayva’ ya kürt demişler.

     Türkçedeki ‘ayva’ sözünün Farsça ābia şeklinden geldiği iddiasına elan katılmıyorum. Eski Farsça, Orta Farsça ve Yeni Farsça sözlüklerde ābia şekliyle karşılaşmadım. Mütercim Asım Efendi, âbî şeklinden söz ederek “Ayva ismidir ki maruf meyvedir, bihi dahi derler” açıklamasını yapmaktadır. Kaşgarlı Mahmud, sözlüğünde awya şeklini belirterek: “açığ awya tışığ kamattı” cümlesini aktarıyor. Belli ki, ekşi ayvanın dişi kamaştırdığından söz ediyor. Farsça behi (=ayva) sözü Tacikçe ve Urducada bihi şekliyle biliniyor. Özbekler behi kelimesiyle ‘ayva’yı ifade ediyorlar. Anadolu’da Zaza diye nitelendirilen Deylemliler ‘ayva’ya bey, Kırgızlar bey elma veya ayva, Türkmenler ise beyi demeyi tercih etmişler. Kürtçede heyva şeklinin yanı sıra Yukarı Fırat bölgesi Kürtçesinde biyok şekli yaygındır. Biyok sözünün İrani Dillerdeki bi köküyle ilişkili olduğu açıktır. Bununla birlikte, ayva meyvesinin ‘sarı ay’a benzetilmesi sonucu heyva adının ‘ay’ karşılığındaki Kürtçe heyv kelimesiyle bağlantılı olduğunu sanıyorum. İran kültürlerinin etkisiyle Kazan coğrafyasında ‘ayva’ya ebi deniliyor. Karakalpakçada behi (=ayva) sözü görülüyor. Ruslar pigva (=ayva) sözünün yanı sıra yaygın olarak ayva kelimesini de telaffuz ediyorlar.