Baba

14 Eylül 2019

     Kendi öz çocukları bulunan erkek. Ayrıca din ulularına, kimi tarikat önderlerine, çatı merteğine, müşfik ve yardımsever erkeklere, orta yaşın üstündeki erkeklere, bir bilim dalının öncüsü ya da kurucusu olanlara, mafya benzeri yer altı dünyası reislerine, bir işte yaratıcı olanlara da baba denilmektedir. İnşaat alanında çatı mertekleri, kazılarda çıkarılan toprak miktarını ölçen toprak dikmeleri, bahçe duvarları arasındaki kolonlar, bahçe demir ya da çitleri arasındaki bağlantı demirleri baba olarak bilinmektedirler. İyi yürekli olgun insanlar baba adam diye anılmaktadırlar. Hoşgörülü ve iyi kalpli erkekler babacan olarak bilinmektedirler. İri ve beslenmiş erkek hindiler baba hindi olarak anılmaktadır. Güçlü, kuvvetli erkeklere babayiğit, gösterişi ve özentisi olmayan baylara babayani, bir hamur tatlısına şambaba; babadan kalan materyaller, mülkler ve değerli eşyalar, babanın aziz hatırasını taşıyan canlı cansız birçok şey baba yadigârı olarak değer taşımaktadır. XIII. yüzyılda Baba İshak’ın kurduğu tarikata Babaîlik denilmiştir. Yelkenli gemilerde direklerin en üst kısmı babafingo adını taşımaktadır. Bunlardan ayrı olarak, baba evi, baba ocağı, babaç, babaca, baba yurdu, baba bucağı, baba nasihati, babaanne, babalanmak gibi ‘baba’lı sözler mevcuttur.

     Sumerlilerin Baba adlı tanrısı vardı. Ayrıca, Sumerliler babaya ab.ba diyorlardı. Akadca abu, İbranice abba, ‘baba’; Yunanca abba, Latince abbas (Manastır başrahibi); İngilizce abbey ve Fransızca abbé ‘manastır’; Arapça eb (baba), İspanyolca abad, Kırgızca abbot, Almanca abt ve İtalyanca abate ‘başrahip’, Farsça papa (baba), Farsça pap (papa), Fransızca papa (=baba), Rusça otets’in yanı sıra papa (baba), Farsça baba (baba), Farsça aba (ecdat, atalar), Farsça papa (baba); Arnavutça baba, Korsikaca babbu, Berberice baba, Svahilice baba, Lüksemburgca papp sözcükleri ‘baba’ diye bilinmektedir. Kürtçede bav, bavo, bava kelimeleri ‘baba’ karşılığında kullanılmaktadır: Bava Dızgun ya da Dızgun Bava, Bava Mansur gibi. Ermenice bab (=büyük baba, dede), Sanskritçe papu (=veli, babalık, vasî), Latince papus (=ihtiyar; büyük baba, dede; sakal) sözleri de ‘baba‘ sözüne benzerlikleri açısından birer örnektirler.

     Türkçeyle akraba dillerde baba karşılığında ata denilmektedir. Urartular zamanında bu coğrafyadaki yüksek dağlara Baba, Pappa gibi adlar kullanılıyordu. Bugün de bu gelenek devam etmekte, yüksek dağların zirvelerinde hayali Baba mekânları ya da mabetleri mevcuttur. Bu sözü edilen Baba’ların birçoğu gerçekten yaşamamış hayali şahsiyetlerdir: Düzgün Baba, Boyer Baba, Mastar Baba vd. O günden beri Baba sözcüğü aynı karşılıkta kullanılagelmektedir. İlk Çağda Pisidia bölgesinde Baba adlı bir kentten söz edilmektedir. Burdur Gölü’nün kuzey taraflarında Isparta’nın Keçiborlu ilçesi yöresinde bulunan bir yazıttaki Babenos (Baba’lı) kelimesinden ötürü, Baba şehri kalıntıları bu mevkiyle ilişkilendirilmiştir.

     Sumerlilerde Baba tanrının varlığı Küçük Asya’ya da sirayet etmiş; bu coğrafyada azizler, ermişler yaygın olarak Baba unvanıyla saygı görmüşlerdir: Baba İlyas, Baba Saltuk vd. İstanbul Haliç’te İmam Hüseyin soyundan Seyyid Cafer’in Abbasiler zamanında burada savaşarak öldüğü iddia edilerek, bu mevkideki zindana Baba Cafer Zindanı denilmiştir. Anadolu’nun birçok yöresinde Babadağ, Baba Dağı, Baba Dağları adlarıyla yükseltiler bulunmaktadır. Bu olgu, yukarıda da belirttiğim üzere Urartulardan bu yana uygulanagelen geleneksel bir adlandırmaydı.

Farsçada ‘baba’ karşılığında peder sözcüğü yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Osmanlıca ve günümüz Türkçesinde de telaffuz edilmektedir.