Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors
Etimolojik Açıdan
Generic selectors
Exact matches only
Search in title
Search in content
Post Type Selectors

 

 

Bilal Aksoy

Buğday

24 Aralık 2019

   Ekmeği en çok yapılan tahıl çeşitlerinin başında gelen buğdayın on bin yıl öncesinden bilindiği belirtilmektedir. Arkeologların, Anadolu’nun güneydoğusunda yaptıkları çalışmalarda bu yönde tespitler yapılmıştır. Bilinen ilk uygarlık olan Sumerliler buğdayı ekip biçiyor, un haline getirip ekmek yapıyorlardı. ‘Buğday’a gig diyen Sumerliler, buğday ununa ise zig-gig diyorlardı. Buğdaydan bira yapan Sumerliler onu ulušin-mah şeklinde adlandırmışlardı. Sumerliler gibi diğer Aryan topluluklar da buğdayı ilk ekip biçenlerdendir. Kimi kaynaklarda buğday karşılığında Sumercede ziz denildiği yazılmakta ise de, Sumerce ziz ‘yulaf ve çavdar’ı ifade etmektedir.

    Hintçe gehoom, Peştuca ğanem, Tacikçe gandum, Farsça gendom, Kürtçe genım, Urduca gindam sözleri ‘buğday’ karşılığındadır. ‘Buğday benizli’ denildiğinde Kürtçede ‘genım günü’ söylenir. Türkçe ve Türkçe eksenli dillerden Moğolcada bugudai, Türkmence ve Uygurca buğday, Özbekçe buğdày, Tatarca boday, Kırgızca būday, Kazakça biyday, Başkırtça boyzay ve Azericede buğda şeklinde dile getirilmektedir. Macarlar ‘buğday’a búza demektedir. Bunun boza ile ilişkili olduğu anlaşılmaktadır.

   Kaşgarlı Mahmud, bugday olarak yazdığı söz konusu tahılla ilgili olarak bir de anekdot aktarmaktadır. Buna göre, “Barsgan halkı bugday diyemez, budgay der. ‘Ben, Barsganlılardan değilim’ diyen kimse bu sözle sınanır” (Kaşgarlı, DLT: III/240).  Barsgan, bugün Kırgızistan’da Issık-Göl ilinin sınırları içinde bir kasabadır. Bir zamanlar bu yöre Barsgan adıyla biliniyordu. Kırgızlar bugün de buğday demez, būday olarak telaffuz etmektedirler. Kırgızlar gibi Kıpçaklar da būday diyordu. Eski Japonca mugi, Yeni Japonca komugi; Moğolca boguday, buuday; Çince bug, mug sözcüklerinin bugday karşılığında kullanıldığı öne sürülmekteyse bugünkü Çincede aynı karşılıkta mài sözcüğü kullanılıyor. Buğday, üzerindeki boğumdan dolayı bu adla anılmış olabilir. Bu sözcüğün Orta Çağdan bu yana buğday şekliyle yaygın olarak dile getirildiği görülmektedir. Hasan Eren, Ligeti’nin savına dayanarak, Moğolcadaki (buğudai) şeklinin Türkçeden geçtiğini öne sürmüştür. Buna karşın, Eren, buğday sözü hakkında “kökenini bilmiyoruz” açıklamasını yapmaktadır (Eren, TDES, s.62). Halikarnas Balıkçısı “Yunanistan Kültürünün Kökleri ve Yayılma Yolları” başlıklı yazısında buğday sözcüğünün aynı karşılıktaki Sanskritçe day sözcüğüyle ilişkisine dikkat çekmektedir. Bununla birlikte incelediğim Sanskritçe sözlüklerde bu yönde bir sözcükle karşılaşmadım.