Çanta

22 Aralık 2020

      Deri, kösele, plastik, bez gibi maddelerden yapılıp içine giysi, evrak, para, yiyecek konulan; elde, kolda veya sırtta taşınabilen açılır kapanır kap. Yol çantası, para çantası, evrak çantası, sırt çantası, avcı çantası gibi çanta çeşitleri bulunmaktadır. Türkçe çantada keklik deyimi bir şeyin hazır olduğunu ifade ediyor. Azerice dışında Türkçeye yakın dillerde çanta sözü kullanılmamaktadır. Kazakça dorba, sömke veya sümka; Özbekçe, Kırgızca, Tatarca, Türkmence, Başkırtça ve Uygurcada sumka diye biliniyor. Bu sözler Rusça sumka (=çanta) sözünden kalmıştır. Gürcücedeki çanta sözü Kürtçe üzerinden intikal olmuştur. Buna rağmen Kuzeybatı İran Dillerinde mevcut olan çan (=çukurumsu, çukur yer) kelimesinin Gürcüce ve Ermeniceye de geçtiği anlaşılıyor. Eski Hintçe, Modern Hintçe ve bu dillerle mücavir olan dillerde de çanta sözüyle karşılaşılmamaktadır. Batı Dillerinde de çanta kelimesi kullanılmıyor. Orta Çağda Türkçede çanta veya çente gibi sözler bulunmuyordu.

    Doerfer’in çanta sözünün Romence geantă (ok. canḍa: ‘sırt çantası’) kelimesinden geldiği görüşü, temellendirilmekten uzak görünüyor. Romencede geant (ok.can/ḍ:’çanta) sözü de bulunuyor. Romencedeki bu kelime Osmanlı döneminde aktarılmış olmalıdır. Romen dilbilimci Tache Papahagi aynı kanıya varmaktadır. O nedenle, Makedonca, Bulgarca ve Sırpça çanta sözü de Osmanlılardan intikal etmiştir.

     Kürtçe çen veya çene (=çene, çene gibi sarkık şey) sözü çenegeh (=çene çukuru) sözleriyle bağlantılı olarak aynı dilde çente (=çanta) ve çentedest (=el çantası) kelimeleri kullanılmaktadır. Etimolojik açıdan çente sözünün Kürtçe cen, çen veya can, çan kök sözlerine dayandığı görüşündeyim. Bu sözlerin tıpkı Canik veya Cenik yer adlarında olduğu üzere aynı kök kelimeden türetilmiş olduğunu sanıyorum. Başta Suriye ve Mısır Arapçasında olmak üzere ‘çanta’ karşılığında görülen şanta şekli Osmanlıca çanta sözünden Arapçaya geçmiş olmalıdır. Tacikçe, Urduca, Peştuca gibi İranî Dillerde ‘çanta’ karşılığında başka sözler telaffuz ediliyor.

     “Aldım çantamı elime düştüm gurbetin yoluna/ Böyle bilseydim sevmezdim düştüm el alem diline” (Malatya-Elazığ dolaylarından anonim bir halk şarkısı). “Kışlanın ardında redif sesi var/ Bakın çantasına acep nesi var/ Bir çüt kundurası bir al fesi var/ Eli Yemendir gülü çemendir/ Giden gelmiyor acep nedendir” (Harput Redif Kışlası’ndan Yemen’e yollananlara yörede yakılan ağıt/ Derleyen: Fikret Memişoğlu-Harput).