Çavuş

24 Temmuz 2020

     Bir grup işçinin başında bulunup ve işlerin beklenen düzeyde yapılıp yapılmadığını gözetleyen kimse; günümüzde ordu içinde onbaşıdan sonra gelen rütbe. Bir kısım İranî halklarda bir saygı unvanı olarak biliniyor. Osmanlılarda ise çavuşlar sarayın gözcüsü idi. A. Vámbéry, çavuş kelimesini Türk lehçelerindeki çav (=bağırma, çağırma, seslenme) sözcüğüyle ilişkilendirmektedir. Fuat Köprülü de Vámbéry’nin görüşüne katılarak aynı iddiayı tekrarlamıştır. Hatice Şirin User, çavuş sözünü Türkçe çap (=vurmak) ile bağlantılı olarak açıklıyor. Clauson, çavuş sözünün kökenine değinmemiş, Räsänen ise çavuş sözünün Farsçadan Türkçeye geçtiğini belirtmiştir. Prof. Talat Tekin, çavuş’un Göktürlerde “ordu komutanı” olduğunu aktarıyor. Selçuklu ordusunda da çavuşlar ordu komutanlığına (=sipehsalār) dek yükseltiliyordu. G. Doerfer, çavuş’un sarayın bekçisi, gözcüsü olduğu kanısındadır. Ünlü Türkologlardan W. Radloff, çavuş’un ‘bekçi, gözcü, izci’ demek olduğu görüşündedir.

     Kimileri çavuş’u Türkçeye yakın dillerdeki çap (=hızlı koşmak) sözüyle açıklıyorlar. Buna mukabil, E. Brochet çavuş sözünün Moğolcadan kaynaklandığı iddiasındadır. Osmanlılarda Divān-ı Hümāyunda çavuşlar bulunuyordu. Kaşgarlı Mahmud, çavuş’un orduda safları gözetlediğini belirtiyor. Radloff ve Kaşgarlı Mahmud, çavuş sözünü ‘gözcü, gözetleyen, bekçi’ karşılığıyla izah ediyorlar. Bu yönüyle bakılınca çavuş sözü Kürtçe çav (=göz) sözcüğüne dayanmaktadır. Zerdüştilikle birlikte çavuş kelimesinin de Göktürklere İran coğrafyası üzerinden geçtiğini söylemek mümkündür. Yukarı Fırat Bölgesi Kürtlerinde çavuş sözü saygınlık ifadesi olarak dile getiriliyor. Bu bölgede Ali Çavuş, Salih Çavuş, Zeynel Çavuş gibi hitaplarla saygı gösteriliyor. Bunlar, askerliğini çavuş olarak yaptıklarından değil, toplumdaki itibarlarından dolayı bu şekilde çağrılıyorlar. Bu saygı unvanı (=çavuş), söz konusu halkın çok eski devirlerinden kalmadır. Farsça ve Kürtçe çavuş sözü ‘askeri veya bir iş kafilesini gözetleyen’ diye bilinirken, Kürtçede bir saygı unvanı olarak da telaffuz ediliyor. Arapçada şaviş, Azericede çavuş şekliyle dile getiriliyor. Osmanlılarda çavuşlukla ilgili statü belirten Farsça sözler kullanılıyordu: “Çavuşān-ı Tersāne-i Âmire”, “Çavuşān-ı Rumeli” gibi.