Çaylak

13 Mayıs 2021

     Kartalgiller (Falconidae) familyasından, uzun kanatlı, çengel gagalı bir miktar kızıl karışımı, esmer tüylü, uzun çatal kuyruklu yırtıcı bir kuş. Bu yaygın çeşidinin yanı sıra kara çaylak, kızıl çaylak, ak çaylak gibi çeşitli türleri belirlenmiştir. Kartalgiller familyası kuşları gibi leş yemektedir. Bir varsayıma göre çaylak kelimesi çaynak’tan dönüşmüş olabilir. Çaynak, halk arasındaki farklı ifadesiyle çırnak yırtıcı kuşların pençesini veya tırnağını belirtmektedir. “Ben şahan olsam da sen bir balaban/ Alsam çırnağıma çıksam yola ben” (Karacaoğlan/XVIII.-XIX. yüzyıl).

     Çaynak, çırnak veya cıynak şekilleri kuş ‘pençe’sini dile getiriyor. Isparta, Bolu, Ordu, Maraş, Sivas, Yozgat ve Kayseri yörelerinde ‘tırnak’ veya ‘pençe’ karşılığında cıynak denilmektedir. Çaynak sözü n/l dönüşümüyle çaylak şekline büründüğünden emin değilim. Soyadı olarak da görülen çaynak kelimesinin ‘pençe’  karşılığında kullanılmış olduğu anlaşılıyor. Bununla birlikte çaylak adı çay (=akarsu) ve -lak ekindden de türetilmiş olabilir. Bu olasılık daha güçlü görülmektedir. Isparta, Kırşehir ve Nevşehir dolaylarında caynak şekli ‘tırnak, pençe’ diye biliniyor. M. Räsänen tarafından Şorca şaylak (=martı) şekline bağlanmasının yetersiz bir belirleme olduğu görüşündeyim. Şaylak şekli çaylak sözünün farklı bir telaffuzundan ibarettir. Türkçede acemi çaylak deyimi ‘deneyimsiz, beceriksiz, toy’ karşılığında kullanılmaktadır. Çaylak kelimesini ‘çağırmak’ veya ‘çığırmak’ ile de ilişkilendiremeyiz. Merkezi Asya Türkmenleri çaylak yerine kısaca çay da diyorlar. “Çaylak kâr eylemez şahin avına/ Pir Sultanım çağır gelsin pirine” (Pir Sultan Abdal).