Cihan
5 Temmuz 2020
Evren, kâinat, kosmos, âlem, dünya, küre-i arz, yeryüzü; tüm canlıların üzerinde yaşadığı alan. Avesta gaetha sözüyle yakınlığı düşünülmekle birlikte, Pehlevice ve Partça gēhan şekliyle ilişkisi biliniyor. Farsçada geyhān ve cihān, Arapçada cihan veya cehan şekilleriyle ifade edilmiş. Cihan adının, Kürtçe ci (=yer) ve ḥan (=mesken, barınak, yaşanılan mekân, canlı barınağı) sözcüklerinden türetildiğini sanmıyorum. Cihan sözü Farsça/Kürtçe cih (=yer, mahal, mekân) ve -an (=çoğul eki) ile türetilmiştir. Her yeri, tüm dünyayı ifade ediyor. Yeryüzü (=ru-i zemin), tüm canlılar için bir hayat alanıdır. Orta Çağın ünlü bilginlerinden İranlı Birunî (973-1048), fikir hürriyetinin temel ilke olduğuna işaret ederek, bu konuda şu yargıya varmıştı: “İnsanların fikir ve içtihadları türlü türlüdür ve cihanın mamuriyeti bu içtihadların tenevü’ü ile kaimdir.”
Bir kısım kaynaklar Farsça cahān şeklinden de söz etmektedirler. Farsça cihān-ārā (=cihanı süsleyen), cihānārāyı (=güzellik), cihān-numā (dünyayı gösteren), cihān-dide (<cihân-dida: ‘dünyayı görmüş’), cihān-gir (=dünyayı alan, dünyayı fetheden), cihanşümul (=dünyayı kapsayan, küresel), cihān-dâr (=dünyayı tutan, dünyayı elinde tutan), cihân-geşte (=dünyayı gezmiş), cihān-penah (<cihân-panāh: ‘sığınılan yer’) vb. sözlerle karşılaşmaktayız.
Kürtçe cîhan; Azerice, Uygurca ve Türkmence cahan, Başkırtça yıḥan, Kazakça ciyhan, Tatarca cihan diye ifade edilmektedir. Cihangir sözü Azerice ve Uygurca cahangir, Kırgızca cāngir, Kazakça ciyhangir, Kürtçe ve Tatarca cihangir, Türkmence cahanğir ve Özbekçe cähàngir şeklinde bilinmektedir.