Çizme

8 Ocak 2020

     Koncu diz kapaklarına dek uzayan bir ayakkabı türü. Çizme sözünün ne İzmet Zeki Eyuboğlu’nun iddia ettiği gibi Türkçe ‘çizmek’le ne de Hasan Eren’in belirttiğinin aksine ‘çözmek’le herhangi bir bağlantısı bulunmamaktadır. Öyle olsaydı bir yerde çözme şekli telaffuz edilmiş olurdu. Oysa, Anadolu dışında Türkçeyle akraba saydığım dillerin hiçbirinde çizme sözü kullanılmamaktadır. Çizme karşılığında Kazakça ve Özbekçe etik, Kırgızca ve Uygurca ötük, Tatarca ve Başkırtça itik, Türkmence edik ve Azerice çekme denilmektedir.

    Öyleyse, çizme sözü nereden Türkçeye geçti. Bir kısım Avrupa Dillerinde ‘çizme’ ve ‘tekne’ sözlerinin karşılıkları birbirine çok benzemektedir. İngilizce boot (=çizme), boat (tekne); Fransızca botte (=çizme), boteau (=tekne) gibi. 1987 yılında yayımladığım bir kitabımda şu cümleleri ifade etmiştim: “…Sumerliler, gemi anlamında gis-ma sözcüğünü kullanmışlardır. Buradaki gis’ten maksat ağaçtır; öyle olunca da ağaçtan yapılan gemi kastedilmiş olduğu anlaşılır. Zira, o zamanlar günümüzdeki gibi gemiler sözkonusu değildi. (…) Gis-ma sözcüğü Sumerlilerden Hititlere, onlardan da Anadolu’nun diğer yerli halklarına intikal etmiştir. Yine bir ayakkabı türü olan çizme’nin de bu Sumerce sözcükle (gis-ma) ilişkili olduğunu sanmaktayım” (Bilal Aksoy, “Çağdaş Bilimlerin Işığında Nuh’un Gemisi ve Tufan”, Ankara 1987, s.110). Aradan uzunca yıllar geçmesine rağmen bugün de Anadolu Türkçesindeki ‘çizme’ sözünün kökenine dair aynı kanıdayım. Sumercedeki gis-ma sözünün Kürtçede gizme (=çizme) şekliyle bugün dahi kullanıldığı görülmektedir. Kürtçedeki gizme, Türkçeye geçerek çizme olarak dile getirilmiştir.

     Mısır Arapçasında gezme/gazma (=tekne, gemi) sözünün bulunuşu ayrıca son yıllarda dikkatimi çekmiştir. Bu dildeki gezme/gazma şeklinin Türkçeden alındığını dil bilimci Litman’a istinaden Hasan Eren öne sürmektedir (H. Eren, TDES, s.96). Bunun mümkün olmadığını yukarıdaki bilgilerim ışığında belirtiyorum.

     Balkan Dillerinden Sırpça, Hırvatça, Arnavutça, Boşnakça çizme; Makedonca çizmi Türkçeden geçmiş olmalıdır. Macarcada çizma olarak görmekteyiz ki, bunun da Balkan Dilllerinden geçtiğini sanıyorum. Böylece Sumerce gis-ma (gemi) sözü Mısır Arapçasında gezme, gazma şeklinde ve Kürtçede gizme (çizme) şeklinde görüyoruz. Kürtçe gizme’den Türkçeye çizme şekline ve Türkçe çizme’den Balkan Dillerine intikal etmiştir. Onlardan da Macarcaya geçmiştir. Sumerlilerin gis-ma (gemi)sı Kürtçede gizme (diz kapaklarına dek uzayan bir ayakkabı türü) ve oradan da Türkçeye geçerek bu dilde çizme şekline bürünmüştür.  Sumerce gis-ma sözünün İngilizce ve Fransızcada yukarıda aktardığım sözleri gibi zamanla hem gemi hem de ayakkabı  karşılığında kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır.