Dem

9 Şubat 2021

     DEM (I) Vakit, zaman, devir, dönem, çağ, an.; soluk, nefes. Arapça dem/dam (=kan) sözcüğü ile karıştırılmamalı. Farsça/Kürtçe dem (=vakit, zaman, an, hoşsohbet) sözcüğünden gelmektedir. Farsça dem (=nefes, soluk; ah, ah çekmek; ağız; vakit, zaman; şiir vezni) sözcüğüyle aynı köktendir. Eski Farsça dham-, dhámiti (=nefes, solumak), Pehlevice ve Beluçça dam şekliyle biliniyor. Deylemice dem/e (=zaman, vakit) biçimi dile getirilmektedir. Almanca Atem, Flemenkçe adem sözcükleri de ‘nefes’ karşılığındadır. Dem sözcüğü Türkçe eksenli Asya’daki bir kısım dillere de de intikal etmiştir. Bu bağlamda Türkmence, Kırgızca ve Kazakçada dem sözcüğü aynı karşılıkta biliniyor. Türkçe dem sürmek deyimi ‘hoş vakit geçirmek’ karşılığındadır. Dem çekmek ‘bülbül ve benzeri kuşların uzun nağmelerle ötüşleri’dir. Dem vurmak ‘bir şeyden söz etmek’, demini bulmak ‘uygun zamanı yakalamak’, dem tutmak ise ‘bir çalgıya başka bir çalgı veya sesle eşlik etmek’tir. Farsça her dem (=her zaman) sözü Türkçede de kullanılıyor. 

     DEM (II)  Başta çay olmak üzere bir kısım içecek ve yiyeceklerin tadı, kıvamı. Kürtçe dem (=tat, kıvam) sözcüğünden. Deylemicede ‘bir içeceğin veya yiyeceğin kıvamında olması’ karşılığında da dem sözcüğü kullanılıyor: çayın demi gibi. ‘Tat’ veya ‘kıvam’ ile ilgili dem sözcüğü Türkçeye yakın dillerde de yer etmiştir. Bu sözcüğün ‘tat’ karşılığındaki Kürtçe ṭam sözcüğünden dönüştüğü anlaşılıyor. Aynı dilde ‘tat, kıvam’ karşılığında dem ve ṭam sözcükleri birlikte kullanılıyor. Bu bağlamda Türkmence ve Kırgızca dem, Kazakça ve Azerice däm; Uygurca, Tatarca ve Başkırtça täm ‘dem, kıvam, tat’ karşılığındadır.

     DEM (III)  Kan. Osmanlıcada kullanılmıştır. Arapça dem (=kan) sözcüğünden alıntıdır. Arapçadaki dem sözcüğü Süryanice ve İbranice dām (=kan) sözcüğüyle bağlantılıdır. Bu sözcükler Akadca dāmu (=kan) sözcüğünden kaynaklanıyor. Damar sözcüğü de aynı kökten türetilmiştir.