Demek

2 Ocak 2021

     Söylemek, bildirmek, öğüt vermek, açıklamak, demek. Sumerce de (=bildirmek, açıklamak) ve Sumerce di (=demek, söylemek) sözcükleri temel oluşturmaktadır. Erken Osmanlı Dönemi’nde ‘dedi’ yerine ‘didi’ deniliyordu. Sumerce de– köküyle bağlantılı olarak Hititçe te veya tesi (=söylemek) sözcüğü telaffuz edilmiş. Hurrice tii, Urartuca ti şekli Orta Çağ’ın Türkçe metinlerinde de görülüyor. Yakutçada des (=demek, söylemek) şekli bulunmaktadır. Kırgızca de, Uygurca demäk, Kazakça dev, Özbekçe demàk, Türkmence diymek söz veya sözcükleri ‘söylemek’ karşılığındadır. Bin yıl önce Türkçede ay (=demek, söylemek) yüklemine dayanılarak aydı (=söyledi) şeklinde ifade ediliyordu. Türkçe ay (=demek, söylemek) sözcüğü Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine de sarktı. Bu dönemlerde ayttı, eytti şekilleri ‘söyledi/dedi’ karşılığında kullanıldı. Türkçede ay (=demek, söylemek) yerine zamanla di veya de (=söyle) şekli yaygınlaştı. Didi (=söyledi) şekli sonraları yerini dedi (=söyledi)’ye bırakmıştır. Öte yanda Hititçedeki tesi (=söylemek) kelimesine benzer Kürtçede ḳezi (=konuşma, söyleşme) ve Deylemicede (Zazaca) ḳıse (=söz) ve ḳıse kerdiş (=söz etmek, söz söylemek) deniliyor.

     Kıptice dua (=seslenmek, haykırmak, bağırmak) sözcüğü Kıptice tu (=konuşmak) ile bağlantılıdır. Kıptice thes (=söz, nutuk, deyiş), Sanskritçe dis (=söylemek, yönlendirmek, emretmek), Latince dic/ere (=söylemek), İngilizce decree (=emir) ve İngilizce dict (=emretmek) sözleri ortak bir kökene sahip olmalıdır. Latince dictāre (=söylemek), dictitāre (=söylemeyi sürdürmek), dictātor (=kendi söylediklerini uygulayan) ile dictionary (=sözlük) kelimeleri de ortak kökene dayalıdır.

     Demek sözü Türkçede bir şeyi çağrıştırma olarak da biliniyor: demek ki geleceksin, demek ki gidiyorsun. Bu şekliyle Kürtçede de kullanılıyor: demak ku tu teri (=demek ki sen gidiyorsun). Kürtçedeki demak şekli Türkçe demek sözüyle aynı köktendir. Bu söz Sumerce di (=demek, söylemek) kök sözcüğüne istinaden Türkçede önceleri di–mek (=söylemek) yüklemi ve bu yüklemden türetilen di-di (=söyledi, dedi) olarak kullanılmıştır. Türkçe di (=söylemek) sözcüğü Orhon Yazıtları’nda ti (=demek, söylemek) şekliyle görülmektedir.