Despot

23 Nisan 2020

       Bir ülkeyi zora ve baskıya dayanarak yöneten kimse, müstebit. Her istediğini ve dilediğini yaptırmak isteyen kimse, tiran. Fransızca despote (=despot, zorba, müstebit, dediği dedik) sözünden Türkçeye aktarılmıştır. Fransızca despotique (=despotik, zorbaca) ve despotisme (=despotizm, istibdat, zorbalık) sözleri de Türkçeye intikal etmiştir. Fransızcaya Eski Yunanca despótes sözünden geçmiştir. Eski Yunanca despótes (=mutlak hâkim, despot; mülk sahibi) ve despóteia (=despotluk, mutlak egemenlik; mülk sahibinin otoritesi) sözlerinin yanı sıra ‘otoriter kadın’ ya da ‘evin mutlak sahibesi’ karşılığında despoina sözü telaffuz ediliyordu.

      Fatih Sultan Mehmed’in annesi olan ve Sırbistan kralı Jorj Brankoviç ile İrene Komnenus’un kızı Mara’ya Despina da deniliyordu. Bu adın, ona verilen bir unvan olduğunu sanıyorum. Despina adı ya da unvanının, Eski Yunancadan gelen despoina (=otoriter kadın, ev sahibesi) sözüne dayandığı görüşündeyim. Despina ölünceye dek dinini değiştirmeyi gereksiz gördü ve Hıristiyan olarak kaldı. Yaşadığı sürece, oğlu Fatih Sultan Mehmed’in büyük yardımlarını gördü.

    Despot sözünün Kürtçe dest (=el) ve pêt (=güçlü, sağlam, kuvvetli, sıkı) sözcüklerinden oluşan destpêt sözüne dayandığı kanısındayım. Bu açıdan Kürtçe destpêt sözü ‘eli kuvvetli olan’ demektir. Dest (=el) sözü Farsçada da bilinmektedir. Dest sözünün etimolojisi için bkz. Deste. Bilindiği üzere, ilk önce Medler ve sonra da Persler Küçük Asya coğrafyasını bir süre egemenlikleri altında tuttular. İlk Çağ’da Medler Balkanlara kadar Ege Bölgesi’yle birlikte egemenlik kurmuşlardı. Despot sözünün o zamanlar Eski Yunancaya intikal ettiğini sanıyorum.

     Despot ve benzeri sözler Batı ve Slav Dillerinde de yaygınlaşmıştır. İngilizce despot, Almanca Despot, İspanyolca ve Portekizce déspota; İtalyanca, Lehçe ve Macarca despota, Katalanca dèspota, Yunanca despótis; Rusça, Sırpça, Hırvatça, Bulgarca, Makedonca, İsveççe, Danca, Romence, Boşnakça ve Arnavutça despot, Flemenkçe ve Hollandaca despoot sözleri ‘diktatör, tiran, müstebit, zorba’ karşılığında kullanılmaktadır.