Diş

19 Şubat 2020

     Ağız içinde çene kemiğine dizili bulunan, yiyecekleri çiğnemeye yarayan küçük beyaz kemiklerden her biri. Orta Çağ Türkçesinde tiş şekliyle ifade ediliyordu. Bugün de Türkçeye yakın dillerden Azerice ve Türkmencede diş, Tarançice ve Uygurcada çiş; Başkırtça, Kırgızca, Özbekçe ve Tatarcada tiş; Kazakçada tis diye bilinmektedir. Buna karşın, Uygurcada hem çiş hem de tiş şekliyle dile getirilmektedir. Bu sözlerin Sanskritçe daşana (=diş) sözüyle bağlantısı olabilir. Diş karşılığındaki Moğolca sidü(n)/şüd(en) bunlardan ayrı kalmış görünmektedir.

    Sanskritçede diş karşılığında hem daşana hem de danta sözü kullanılmış. Sanskritçe daşana (=diş) sözü Türkçe ve Türkçeye yakın dillerdeki tiş, diş vb. sözlerle bağlantılıdır. Sanskritçe danta (=diş) ise Farsça ve mücavir dillerdeki dendan, dudan vb. sözlerle bağlantılıdır. Bu açıdan, Sanskritçe danta, Kürtçe dudan, Tacikçe dandon, Urduca dendan, Hintçe ve Nepalce danta sözleriyle aynı kökene dayanmaktadır. Sanskritçe danta (=diş) sözü, İran ve Küçük Asya coğrafyasının dışına taşarak, Avrupa kıtasına da yayılmıştır. 

     Latince dentis, Fransızca dent, Portekizce dente, İspanyolca diente, Litvanca dantis, Yunanca donti, Romence dinte sözleri ‘diş’ karşılığındadır. İngilizce dental (=dişlere ait) sözünü de bunlara ekleyebiliriz. Slav Dillerde yaygın olarak zub (=diş) sözü görülmektedir. Akadca šinnum (=diş, çene, gaga), Arap ülkelerinde sen, sin, san; İbranicede şen ve benzeri sözlerle ifade edilmektedir. Malta Dilindeki snien (=diş) kelimesi aynı kökten kaynaklanmıştır. Sumercede ‘diş’ karşılığında gug ya da zu sözleri bulunmaktadır.  

   Akadcadaki kaparum (=hayvan dişi, sivri diş) sözü Türkçedeki koparmak sözüne yol açmış olabilir. Azerice goparmag dışında, günümüzde Türkçeye yakın dillerde üzmek (=koparmak) denilmektedir. Orta Çağ Türkçesinde de üzmek (=koparmak) sözü telaffuz ediliyordu. Üzüm sözünün de üzmekle ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bkz. Üzüm.