Eseme

17 Aralık 2023

     Mantık, akıl yürütme. Orta Çağ Türkçesindeki es (=bellek, hafıza, hatırlayış) sözcüğüyle ilişkilidir. Kırgızca es (=zihin) sözcüğüyle ilişkili olduğu anlaşılıyor. Tatarca ve Başkırtçada is (=zihin) şekliyle biliniyor. Es sözcüğü Orta Çağ Oğuzcasındaki us (=hayır ve şerri ayırt ediş) sözcüğünün farklı telaffuz şekli gibidir. Orta Çağ kaynaklarında us sözcüğü yaygın olarak ‘akıl’ karşılığında ifade edilmiştir. Eseme sözcüğündeki es sözcüğü bu sözcüklerle bağlantılıdır. Türkçeye yakın kimi dillerde us yerine es şekli görülüyor. Tatarca, Kazakça Kırgızca, Türkmence ve Karakalpakça es, Çuvaşça as olarak yerleşiktir. Macarcada görülen ész (=akıl) biçimi adı geçen dillerdeki es sözcüğüyle bağlantılıdır. Eseme sözcüğünün Arapçadan kaynaklanan esame (=yeniçeri isim kütükleri) sözcüğüyle etimolojik ilişkisi bulunmamaktadır. Bu bağlamda Erzurum, Sivas, Kastamonu, Artvin ve Gümüşhane dolaylarında ‘künye’ veya ‘kimlik’ karşılığında kullanılan eseme sözcüğüyle aynı kökten gelmiyor. Adana ve Muğla yörelerinde bilinen eseme (=mantık) sözcüğünden alınmadır. Bu sözcük yukarıda aktardığım üzere es (=akıl, zihin, bellek, hafıza) sözcüğüne dayanmaktadır.