Fiyaka
21 Ocak 2020
Gösteriş, caka, afi, çalım. Fransızca fiacre (fiyakr: ‘süslü fayton, gösterişli kiralık araba’) sözünden Osmanlıcaya geçmiştir. Fiyaka kelimesinin Osmanlı toplumunda yaygınlaşması XIX. yüzyılın sonlarından itibarendir. Ne Ahmet Vefik Paşa ne de Şemseddin Sami sözlüklerinde bu kelimeye yer vermemiştir. Buna karşılık Ahmet Rasim “Eski Palavracı Kabadayılar” başlıklı yazısında “fiyaka yani açık-gizli kurnazlık” ifadesini kullanmaktadır. Fiyaka sözü, VII. yüzyılda yaşayan bahçıvan ve sürücülerin koruyucusu sayılan Hıristiyan azizlerinden İrlandalı Breuil Saint Fiacre’yle de ilişkilendirilmektedir. İstanbul’da yaygın kullanılan fiyaka sözünü ilk kez Fiyakr ya da Fiyaker arabalarıyla ilişkilendiren Çelik Gülersoy, “İstanbul Arabaları” adlı kitabında bu konuya da değinmiştir (bkz. Hatice Şirin, “Sözcük Hikâyeleri”, İstanbul -Ekim 2019, s.117). Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze, fiyaka sözünü İtalyanca fare fiacco (=büyük etki bırakmak) sözüne bağlamakta ve “Grande Dizionnario della Lingua İtaliana” (V, 900) sözlüğünü kaynak olarak göstermektedir (Andreas Tietze, “Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı”, Viyana 2009, C.2, s.72). Pars Tuğlacı, fiyaka sözünü İtalyanca argosundaki ‘gösteriş, caka, çalım, afi’ karşılığındaki fiacca sözüyle ilişkilendirmektedir (Pars Tuğlacı, “Okyanus Ansiklopedik Sözlük”, c.II, İstanbul 1972, s.810). Türk Dil Kurumu Sözlüğünde aynı karşılıkta İtalyanca fiacco sözünden Türkçeye geçtiğine işaret edilmiştir. Sevan Nişanyan, fiyaka sözünü aşamalı olarak önce Fransızca fiacre (=bir tür at arabası) sözüne, sonra XVII. yüzyılda Fiacre denen arabaların Paris’te bulunduğu yere ve bunları da VII. yüzyıl Hıristiyan azizlerinden Aziz Fiacre’ye bağlamaktadır. Michael O’Neill McGrath, “Patrons and Protectors: More Occupations” adıyla 2002’de Chicago’da yayımlanan kitabının her bölümünü farklı yazarlar kaleme almıştır. Söz konusu kitabın “Fiacre Cabdrivers” bölümünü yazan Dick Kelly, Sevan Nişanyan’ın bu konuda yazdıklarıyla örtüşen açıklamalar yapmıştır. Türkçede kullanılan fiyaka sözü Kürtçeye intikal ederek fiyaḳe biçimiyle ifade edilmektedir.