Gelembe

                                                                                                          10 Ağustos 2019

     Manisa’nın Kırkağaç ilçesine bağlı bir mahalle adı. İçinden Koca Çay geçmektedir. Ayrıca, Aydın’ın Buharkent ilçesine bağlı bir mahalle de Gelenbe adını taşımaktadır. Her iki yerleşim yeri 1940’lı yıllarda Gelenbe adıyla resmi kayıtlarda yerini almışken,  1960’lı yıllarda ise her iki yerleşim yeri bu kez de Gelembe adıyla belirtilmiştir. Son yıllardaki resmi kayıtlarda Manisa’nın Kırkağaç ilçesine bağlı olanı Gelembe, Aydın’ın Buharkent ilçesine bağlı olanı Gelenbe adlarıyla belirtilmiştir. Aydın’ın Buharkent ilçesine bağlı Gelenbe mahallesinden Gelenbe Deresi geçmektedir. Gelenbe Deresi dağların yarılma yerlerinde akmaktadır. Manisa Kırkağaç’a bağlı Gelenbe eski devirlerde Kalanda ve Kalandos adlarıyla biliniyordu. Bununla birlikte Ladislav Zgusta, Antik Çağ’daki Kalanda’nın günümüzde Kırkağaç’ın bir mahallesi olan Gelenbe olmadığı görüşündedir. Oysa bu yerleşim yerinin Antik Çağ’da Kalamos adını taşımakla birlikte, daha önceleri Kalanda adıyla anılmış olduğu kanısındayım. Kȃtip Çelebi buradan Kelembe olarak söz etmektedir. Kalandos’un Kalamos şekli de kimi Doğu bilimcilerin eserlerinde yer almaktadır. Kalamos Eski Yunancada ‘kamış, sazlık’ demekti. Gelenbe Deresi’nin kasaba içinden geçmesi ve kamışların/sazlıkların oluşuna dayanılarak bu yer adının Kalamos ya da Kalamoi şekli kayıtlara geçmiştir. Kalamos aynı zamanda Yunan mitlolojisinde ırmak tanrısı Maiandros’un (Büyük Menderes) oğluymuş. Manisa’nın Kırkağaç ilçesine bağlı Gelembe mahallesinden Koca Çay geçmektedir. Kalanda adındaki kala ya da kalan ön ekinin Eski İrani Dillerde akarsuların yardığı vadileri ifade ettiği görüşündeyim. Bu açıdan Tunceli merkez yerleşimi ve çevresinin önceki adı Kalan idi. Ayrıca Küçük Asya coğrafyasında birçok Kalan adlı yer adlarıyla karşılaşmaktayız. Bir vadinin eteklerinden akan suların oluşturduğu manzarayı izlemek güzel sözcüğünün tarihsel kullanımıyla ilintili olabilir. Bu açıdan, Eski Yunanca kali/kalos (=güzel) sözüyle bir bağlantının olması düşünülebilir.

     XVIII. yüzyılın ünlü mantıkçılarından İsmail Gelenbevi Efendi (1730-1785) Kırkağaç’a bağlı Gelenbe kasabasındandır. Şair Eşref (1847-1912) de Kırkağaç’ın Gelenbe’sinden idi. Manisa’nın Kırkağaç ilçesinin Gelenbe kasabası yakın zamanlarda Gelembe şekliyle resmileştirildi. Kırkağaç’ın Gelenbe mahallesi önceleri belde statüsündeydi. XVIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra Karesi Sancağı’na bağlı kazalar arasında Baş Gelenbe adıyla belirtilmiştir. 1888’de Hüdavendigâr Vilâyetine bağlı bir sancak olan Karesi Sancağı’nın kazaları arasında Baş Gelenbe de bulunuyordu. Baş Gelenbe, bugün Kırkağaç ilçesinin Gelenbe mahallesidir. Aydın’ın Buharkent ilçesinin Gelenbe mahallesi önceleri Kuyucak ilçesinin bir köyü olarak idari taksimatta yer alıyordu. Kırkağaç’ın Gelenbe’si, 1855—1868 yıllarında Hudâvendigâr eyâletine bağlı Karesi Sancağı’nın kazaları arasında bulunuyordu. Aynı yerleşim yeri, 1880-1923 yılları arasında Aydın Vilâyeti’nin Saruhan Sancağı Kırkağaç kazasına bağlı bir nahiye idi. Aydın Vilâyeti’nde o zamanlar iki Gelenbe adlı yerleşim yeri bulunduğundan Kırkağaç’a bağlı olanına Baş Gelenbe deniliyordu. Bu yerleşim yeri Osmanlı kayıtlarında “Kalanda maa Giresun” şekliyle de aktarılmaktadır. Ege Bölgesi’nde bulunan Giresun adlı yer, Orta Karadeniz Bölgesi’ndeki Giresun ile karıştırılmamalıdır. Diğer Gelenbe ise daha aşağılarda Kuyucak dolaylarında yer alıyordu. Anadolu ağızlarında ‘koyun yatağı’ karşılığında da telaffuz edilen gelembe sözcüğünün, Gelenbe adlı yerleşim yerlerinin coğrafik mevkilerine istinaden dile getirilmiş olduğu kanısındayım.