Gemi
20 Mart 2020
Su üstünde yüzen insan, hayvan ve yük taşımaya yarayan büyük taşıt, sefine. Kaşgarlı’nın sözlüğünde ‘gemi’ karşılığında kemi sözünü kullanmış. Bir kısım Türkçeye yakın olan Ural-Altay Dillerinde ‘kayık’ karşılığında kime, kimi ve keme sözleri kullanılmaktadır. Gemi sözcüğünün Sanskritçe gama (=geçmek, hareket etmek, kalkmak, gitmek) ile ilişkisi bir varsayım düzeyindedir. Sanskritçe gama sözü, aynı zamanda ‘gemi’ karşılığında da kimi kaynaklarca ifade edilmiştir. Oysa bu Sanskritçede yaygın değildir. Bu söz Sanskritçe gam (=gitmek) sözcüğüyle bağlantılıdır. Aynı dilde aynı kökten gamanam (=gidiş) ve gamita (=gönderilmiş) sözcükleri de kullanılmıştır. Pro-Latincede g-vemio kelimesi ‘gemi’ karşılığında aktarılmaktadır. Kürtçe gam sözü, ‘harmanda ekini ufaltmaya yarayan ön tarafı kalkık ve gemi şeklindeki araç’ diye bilinmektedir. Bir kısım yörelerde buna düven de denilmektedir.
Sumerce gisma (=gemi, ağaçtan yapılmış olan gemi) sözüne istinaden Kürtçe gizme (=ayağı sudan koruyan dize kadar uzayan bir ayakkabı çeşidi) sözü kullanılmaktadır. Kürtçe gizme, Türkçeye geçerek çizme şeklini almıştır. Gizme ya da çizme, bir tür ‘ayak gemileri’dir. Ayağın dize kadar su almasını engellemektedir.
Maya Dilinde çem, ‘gemi’ karşılığındadır. Kürtçede ise çem ‘büyük akarsu’yu dile getirmektedir. Kazakça ve Kırgızca keme, Azerice ve Türkmence gämi, Uygurca ve Özbekçe kemä sözleri ‘gemi veya tekne’yi belirtmektedir. ‘Vapur’a Türkmenler gäme demektedirler.
Gılgameş destanında gemi ya da tekne karşılığında elippu ve êkallu sözleri kullanılmış. Êkallu sözü Akadca olmasına rağmen, bana öyle geliyor ki, Sumerce ê-gal (=büyük ev, saray) sözünün Semitize edilmiş şeklidir. Arapçada gemi karşılığında sefine kelimesi bilinmektedir. Farsçada buna keşti denilmektedir. Öte yanda, Akadcadaki elippu (=gemi) sözüne karşılık Fransızcada ‘küçük gemi’yi belirten chalauppe (şalup) ifade edilmektedir. İngilizcede sloop (slup) bir tür yelkenli gemidir. İtalyanca şalopa, ‘küçük gemi’ ya da ‘sandal’ karşılığındadır. Geleneksel görüşlere göre, Nuh’un Gemisi Silopi yakınındaki Cudi Dağı’na yaslanmıştır. Silopi adıyla kimi dillerde gemi karşılığında telaffuz edilen sözlerin benzerliği dikkatimizi çekmektedir. Silopi, eski çağlarda Solop adıyla biliniyordu. Bir kısım Batı Dillerinde ‘gemi’ karşılığındaki slup, şalup ve şalopa sözlerinin Silopi ve onun eski adı olan Solop ile aynı etimolojik kökenlere dayalı olması mümkündür. O arada, Silopi’ye bağlı Silip köyü de Silopi gibi eski bir maziye sahiptir. Bu konunun ayrıntıları için bkz. Bilal Aksoy, “Çağdaş Bilimlerin Işığında Nuh’un Gemisi ve Tufan”, Ankara 1987, s.110-119 (“Nuh’un Gemisi’nin Niteliği” başlıklı bölüm).