Gibi
23 Şubat 2020
Benzer, benzeri, benzeyen. Cümle içinde ‘gibilerden’, ‘gibilerinden’, ‘gibime geldi’, ‘gibisine geldi’, ‘gibisi fazla’, ‘gibisine getirmek’’ sözleriyle de ifade edilmektedir. Kaşgarlı Mahmud, sözlüğünde kibi şekliyle belirtmektedir. Çocukluk yıllarımda aile yaşlılarımızın bu sözü ‘kimi’ ya da ‘kimin’ şeklinde telaffuz ettiklerine tanık olmuştum. “Arslan kimi geldi”, “Tilki kimin kaçtı” örneklerindeki gibi.
Sözlüklere bakılırsa gibi kelimesi Orta Türkçe ya da Oğuzca kökenlidir ve kip (=kalıp, model) sözünden iyelik ekinin kalıplaşmasıyla kip-i>kibi>gibi şeklinde oluşmuştur. Bir kısım sözlük yazarları, Eski Türkçe diyerek muğlak bir tanımlamada bulunmaktadırlar. Eski Türkçe şeklinde bir tanımlamada bulunmak bana göre yanlıştır. Türkçe denilen bir dile ilişkin verilerle ancak Orta Çağ’da karşılaşılmıştır.
Türkçedeki gibi sözünün Sumerceden geldiğini belirlemekteyim. Sumerliler bu sözü gim şeklinde dile getiriyorlardı. Sumerce “dutu-gim” (=Tanrı Utu gibi), “gu-ti-umki uku-gim keš-da nu-um-zu” (=Gutium’lar diğer uluslar gibi esaret tanımıyorlar) örneklerinde görüleceği üzere Sumerce gim, Türkçedeki ‘gibi’ sözünün yerine kullanılmıştır. Akadlılarda aynı sözü kīma şeklinde görmekteyiz. Akadca “Kīma šadûm” (=dağ gibi), “Kīma bābum” (=kapı gibi) örnekleri arttırılabilir.
Gim ve kīma sözlerinin Sumerlilerden Akadlılara ve onlardan da geniş bir coğrafyaya yayıldığı kanısındayım. Sumercedeki gim (=gibi) sözcüğü Yukarı Fırat Bölgesi Kürtçesinde gimi veya kimi şekliyle telaffuz edilmektedir. Aynı bölgede “ew ker gimi e” (= o eşek gibidir) cümlesi anlayışsız kaba insanı belirtmektedir. Orta Çağ’da Kürtçe gimi/kimi (=gibi) sözü Türkçeye geçerek yayılmıştır. Bu bağlamda Azerice kimi, Türkmence kimin, Özbekçe ve Uygurca kebi, Başkırtça ve Tatarca kivik sözleri, Türkçe ‘gibi’ karşılığındadır. Türkçede önceleri bigi (=gibi) sözcüğü telaffuz ediliyordu. Macarca kep, képpen ve Fransızca comme (kom) sözleri de aynı karşılıkta biliniyor.