Gömlek

18 Nisan 2020

     Vücudun üst kısmına giyilen yakalı yarım ya da tam kollu giysi. İlk Çağ’da Asya toplulukları ten üzerine koyun postundan yapılma giysi giyiyorlardı. Orhon Yazıtları’nda ‘koyun’a kon denilmiş. Buna karşılık, Yusuf Has Hacib, “Kutadgu Bilig”de ‘koyun’ yerine “ķoy” sözcüğünü kullanmış. Bugün de Kazaklar, Kırgızlar, Uygurlar ve Özbekler ‘koyun’a koy demektedirler. Türkmenler ve Azeriler ise goyun diye ifade etmektedirler. Kaşgarlı Mahmud, ‘koyun’ karşılığında “koy”, ‘gömlek’ karşılığında ise “könğlek” demektedir. Kaşgarlı’da ‘gönül, yürek’ karşılığında “könğül” sözünü görmekteyiz. Bu açıdan, bir kısım dil bilimciler, könğlek (=gömlek) sözünü könğül (=gönül) ile ilişkilendirmektedirler. Kimileri de gömlek sözünü gön sözcüğüne bağlamaktadırlar. Kaşgarlı, ‘at derisi’ni kön diye belirtmiştir. Oysa gön adının ‘goyun’ (=koyun) sözünden dönüştüğünü sanıyorum. Tabakalaştırılmış koyun derisi koyn ve sonrasında kon olarak adlandırılmış. Zamanla gön şeklinde telaffuz edilmiştir. Orta Çağ’da ‘at derisi’ne de kön denilmiş olabilir.  Gömlek sözü Anadolu’da yaygın olarak köynek şekliyle telaffuz edilmektedir. Malatya, Sivas, Maraş, Van, Erzurum, Kırşehir, Afyon ve Adana dolaylarında köynek; Kars ve Bayburt’un kimi yerlerinde köyneyh, Antep yöresinde kövnek, Sivas’ın Gemerek ilçesi havalisinde koynek şekliyle dile getirilmektedir. Köynek sözünün aslı da bana göre ‘koynek’tir. Zamanla köynek şekline dönüşmüş olmalıdır. Çocukluk yıllarımda aile çevremizden kimi yaşlılarımızın gömlek yerine köynek dediklerine tanık olmuştum.

     Türkmence köynek, Azerice köynäk, Kazakça köylek, Kırgızca köynök, Uygurca köynäk ve Özbekçe köyläk sözleri ‘gömlek’ karşılığında dile getiriliyor. XVI. yüzyıl şair ve tarihçilerinden Hadîdî mahlasıyla tanınan bir Osmanlı aydınının dizelerinde “Havası mu’tedil kışlağ idi o/Suyu vü ateşi vü koynusı bol” açıklamasıyla karşılaşılmaktadır. Hadîdî’nin “koynusı” dediği ‘koyun’dan başkası değildir. Bu nedenle, gömlek sözünün aslının Anadolu Oğuz boylarında ya da Türkmenlerinde özgün şekliyle koynek diye ifade edildiği, zamanla köynek şekline dönüştüğünü belirlemekteyim. Gömlek sözünün etimolojisini yaparken de Kaşgarlı’ya bakarak yanılmamak gerekir. Gömlek sözünü Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğündeki könğlek kelimesine bağlamak ve bu sözü de ‘gönülü örten’ diye açıklamanın doğru bir belirleme olmadığı kanısındayım. Bana öyle geliyor ki, Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğündeki könğlek kelimesi, Türklerin evvel ifade ettikleri koynek‘in Oğuzlarca telaffuz ediliş şeklidir. Eski Türkler, at sırtında sefere çıkarken altlarına at derisinden yapılma bir giysi giyiyorlardı. Bugün buna Batı’dan alınma pantolon diyoruz. Üstlerine ise koyun derisinden yapılma ten üzerine koynek giyiyorlardı. Bu giysi soğuk iklimde kendilerini sıcak tutuyordu. Bence, günümüzde kullanılan gömlek sözü o zamanki koynek (=koyun derisinden yapılan üst giysi) sözünden kaynaklanmıştır.