Haydut

29 Mart 2020

      Soyguncu, yol kesen dağ hırsızı, harami. Balkan Dillerinin birçoğunda yaygın olarak hayduk olarak yer almaktadır. Haydut sözünün Osmanlıcaya ve oradan da Türkçeye ‘soyguncu’ karşılığındaki Arnavutça hajdut (haydut) ya da Bulgarca  ḥajdút (haydut) sözlerinden geçtiğini sanıyorum. Bulgarca ve Romence haydúk, Boşnakça, Sırpça, Hırvatça, Slovence ve Lehçe hayduk, Makedonca ayduk sözleriyle telaffuz edilmekle birlikte yaygın olarak hajdúk şekliyle yazılmaktadır. Bu sözlerin içeriksel açıdan Macarca hajtó (hayto: ‘celep, sürücü) sözcüğüyle bağlantılı olacağını sanmıyorum. Hasan Eren, aynı karşılıkta, Macarca “hajdú” (=celep, sığır çobanı; ayak takımı savaşçı) şeklini öne sürüyor (TDES, s.176). Burada ‘ayak takımı savaşçı’ karşılığını dikkate almamız gerekir. Bununla birlikte, Macarca sözlüklerde hajdu (haydu: ‘tören sopasını elinde tutan’) sözüyle de karşılaşmaktayım. Macarca hajdu ve hajtó için bkz. Franz de Paulabizonfy, “Hungarian- English Dictionary”, Budapest 1886, s.187-189. Macarca hajtár (=simsar, aracı, çığırtkan) sözü ise, Türkçedeki hayta kelimesine yol açmış olabilir. Hayta‘nın, Macarca hajitás (haytas: ‘atmak, fırlatmak’) sözüyle de ilişkili olması mümkündür. Haydut ile hayta kelimelerinin içeriksel açıdan birbiriyle özdeş sayılmaması gerektiği görüşündeyim. Hayta‘da başıboşluğun yanı sıra ‘üçkağıtçılık ve fırıldaklık’ özellikleri de aranmalıdır. Haydut‘ta ise soygun ve cana kast etmek dahil farklı özellikler bulunmaktadır. Bu açıklamalardan yola çıkarak, haydut sözünün, bir kısım sözlüklerde yer aldığı şekliyle Arapça ḥaydud kelimesine bağlanmasını isabetli görmüyorum.

      Hasan Eren’in de belirttiği üzere, Macarcada ‘k‘ çokluk ekidir. Macarca haydú sözcüğü hayduk (=soyguncular, dağlık yerlerde yol kesip soygun yapanlar) çoğul şekliyle Balkan Dillerine de intikal etmiştir. Bununla birlikte, Almancada Heiduck, Fransızcada heiduque, Romencede hajduk sözlerinin yanı sıra Sırpçada hàjduk (hayduk: ‘soyguncu’), Bulgarcada ḥajdúk, ḥajdút ve ḥajdútin sözleri ‘hırsız,  harami’ karşılığındadır (Eren, TDES, s.176). Aynı söz, Arnavutçada hajdut (haydut) şekliyle dile getirilmiştir. O nedenle, Macarca kökenli olarak belirlenen haydut sözünün Balkan Dilleri üzerinden Osmanlıcaya intikal etmiş olduğu kanısındayım. Haydut kelimesi, Arapçada harami kelimesiyle dile getirilmektedir. Kürtçeye de geçen haydut sözü bu dilde haydût (=yabani, barbar, haydut) şekliyle telaffuz edilmektedir.