Höşmerim
1 Mayıs 2020
Yağda pişirildikten sonra üzerine bal veya şeker şerbeti dökülerek hazırlanan yaygın olarak bir çeşit taze ve tuzsuz peynir tatlısı. Höşmerim veya asıl doğru ifadesiyle hoşmerim, yörelere göre farklı şekillerde de hazırlanmaktadır. Kimi yerlerde yarım kg un veya irmik, süt içinde ezilen kaymak ya da taze peynir, çok az miktarda tuz ilave edilerek, oluşturulan hamur veya sair karışım tavada kızartılarak yağ içine dökülerek kaynatılmaya bırakılır. Kaynadıkça yoğrula yoğrula tekrar karıştırılır ve hamurun suyu iyice çekilinceye kadar işleme devam edilir. Sonra, daha geniş kaba aktarılarak üzerine bal veya şeker şerbeti dökülerek servis edilir. Şemseddin Sami başta olmak üzere bir kısım sözlük yazarlarının hoşmerim veya höşmerim‘i Hoş Meryem şeklinde aktardıkları görülmektedir. Şevket Rado da sözlüğünde ‘tuzsuz taze peynirle yapılan bir çeşit yemek’ karşılığında “Hoşmerim (Hoşmeryem)” başlığını kullanmıştır. Rado, sözlüğünün ayrı bir yerinde höşmerim başlığı altında aynı çeşit yemeği belirtmektedir.
Oysa Hoşmeryem adlandırmasının halkın bir yakıştırması olduğunu sanıyorum. Hoşmerim adının genellikle Ege ve İç Anadolu bölgesinde höşmerim şekliyle telaffuz edildiği görüldüğünden bu yaygın ifade Türkçede yerini almıştır. Hoşmerim adının Eski İrani Dillerden gelen hoş (=tatlı; iyi, güzel) sözüne dayanılarak Arapça merhem sözünün çoğul şekli olan Arapça merāhim (=merhemler, karışımlar, bulamaçlar) eklenerek hoş-merāhim (=tatlı bulamaçlar) denildiği, Anadolu Türkmenlerince hoş-merim ve genellikle höşmerim şeklinde telaffuz edilmiş olduğu görüşündeyim. Farsçada ‘kaymak’ karşılığında maram veya malam sözleri kullanılmamaktadır. Aynı dilde, ‘kaymak’ karşılığında serşir (=süt üstü/süt üzeri) denilmektedir. O nedenle Hoşmerim sözündeki merim son ekini, Farsça olduğu iddia edilen maram şekline bağlayamayız. Merhem karşılığında, Ön Asya’da birçok dilde benzer sözlerin kullanıldığına tanık olmaktayız. Arapçadaki merhem sözü, Farsça, Urduca ve Peştuca merhem, Kürtçe melem veya melhem, Nepalce ve Bengalce malama, Gürcüce malamo şekliyle ifade edilmektedir. Bu diller üzerinden Türkçeye yakın olan dillere de intikal etmiştir. Bu bağlamda, Azerice ve Özbekçe mälhäm, Türkmence melhem olarak ifade edildi.
Tarihsel açıdan Arapça kökenli olarak aksettirilen merhem kelimesinin İran coğrafyasından Arapçaya geçtiği kanısındayım. Bana göre, melhem sözü l/r dönüşümüyle merhem şeklini almıştır. Melhem’in de öncesinde malam ve akabinde malham şekli mevcut olmalıdır. Eski Yunancada malakia (=yumuşak olmak, gevşeklik), malakós (=yumuşak, gevşek), malakizo (=yumuşatmak), málazis (=yumuşatma, gevşetme) ve benzeri sözler kullanılıyordu. Kürtçe malağme (=harmanda doğranmış karışım halindeki ekin yığını), Farsça mahlut (=karışım), maliden (=sıvamak) sözlerinin mal ve mahl köklerinin ortak bir kökenden geldiğini söyleyebilirim. Bir sıvama aracı olan mala da aynı köklerle ilişkili olarak görülebilir. Kürtçe malêz (=bulamaç, karışım) sözündeki mal kökü de yukarıda mal kökünden türeyen sözlerle bağlantılıdır. Kürtçe malin (=süpürmek, sıvamak) sözünü de aynı kökene bağlayabiliriz. İrani halklarda ‘karıştırmak, bulamaç yapmak’ karşılığındaki sözlerle, ‘süpürmek ve sıvamak’ karşılığındaki sözlerin ortak köklere sahip oldukları anlaşılmaktadır.
Hoşmerim sözü giderek Balkanlara dek yayılmış, Bulgarcadaki eşmeriya (=un, yağ ve suyla yapılan bir çeşit papara) ile işmàr/işmèr (=peynir ve yağ ile yapılan papara) sözlerinin de höşmerim sözünden dönüşmüş olması mümkündür. Rize’nin Güneyce ilçesi yöresinde ‘kaymak ve mısır unundan yapılan bir çeşit yiyecek’ hoşmer olarak bilinmektedir. Isparta’nın Eğridir ilçesinde ‘bir çeşit hamur yemeği’ne höşmer, Tokat’ın Erbaa ilçesinde ‘un çorbası’na ve Niğde’nin Ulukışla ilçesinde ‘nişasta ve şekerden yapılan bir çeşit tatlı’ya höşmeri denilmektedir. Ordu’nun Ünye ilçesinde ‘ıspanağa benzer bir çeşit ottan yapılan yemek’ höşmerik, Çorum yöresinde ‘et ve yumurta ile yapılan bir çeşit yemek’ ile Isparta, Balıkesir ve Kocaeli dolaylarında ‘peynir helvası’ ve İzmir’in Torbalı ilçesinde ‘hamur tatlısı’na da höşmerim denilmektedir. Ankara, Muğla, Kocaeli ve Amasya’nın kimi kesimlerinde ‘hamur tatlısı’ yine höşmerim diye bilinmektedir. Muğla, Ankara ve Antalya’nın bir kısım yerlerinde ‘kaymak ve undan yapılan bir çeşit tatlı’ da höşmerim adıyla anılmaktadır. Tokat’ın Zile ve Samsun dolaylarında ‘kavrulmuş un ve kıyma ile yapılan pelte şeklinde bir çeşit yemek’ ile Muğla’nın Bodrum ilçesinde ‘sade yağ ile kavrularak yapılan bir çeşit yiyecek’ de höşmerim adıyla belirtilmektedir.