İyi

28 Nisan 2020

     Bir şeyin kendisinde istenilen niteliklerin bulunması durumu ve bu nitelikleri taşıyan şey. Kötünün karşıtı olan. Yaygın kanıya göre iyi sözü Orhun Yazıtları’ndaki edgü (=ganimet, mal, fayda, kazanç, kâr) sözünden dönüşmüştür. Kaşgarlı Mahmud, ‘iyi’ karşılığında edhgü sözünü kullanmaktadır. Orta Çağ Türkçesinde edh ön ekli bir kısım sözlerin kullanıldığı görülmektedir. Edhle (=değer vermek), edhlen (=evlenmek), edhlen (=bir şeyi bir dilek için edinmek; evlenmek), edhliğ (=faydalı) ve edhlet (=ıslah etmek, iyileştirmek) sözlerine Kaşgarlı Mahmud, sözlüğünde yer vermektedir. Orhon Yazıtları’ndaki edg (ü) sözünün, Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğündeki edh sözüyle bağlantılı olsa gerektir. Kaşgarlı edh sözünü “ipekli kumaş gibi dokuma cinsinden olan şeyler’” diye açıklamaktadır.

     Oğuz boyları Küçük Asya coğrafyasına geldikten çok sonraları eyi ve iyi sözünü kullandıklarını görmekteyiz. Bu bağlamda, Ebu Hayyan, XIV. yüzyılın başlarında yazdığı sözlüğünde eygü şekline yer vermektedir. Meninski ise 1680 tarihli sözlüğünde éyi şeklini aktarmaktadır. Âşık Paşa’nın tasavufla ilgili olarak yazdığı Garibname adlı manzum eserinde eygü sözüyle karşılaşılmaktadır. XIV. yüzyıldan itibaren bir kısım kaynaklarda eyü sözünü de görmekteyiz. Söz gelimi, Gülşehrî’nin 1317 yılında yazdığı Mantık-ut-TAYR adlı eserinde yer alan “Eyü niyyetlüler eylüğe ire/Kim yavuz ise yavuzluklar göre” dizelerinde eyü sözü görülmektedir. XVI. yüzyıl Osmanlı yazarlarından Ahmet Şemseddin Efendi “Yusuf ve Zeliha” adlı kitabında “Bahasına anın kalur değülüz/Neye olsa virürüz eyü yavuz” şeklinde yer alan dizelerdeki “eyi yavuz” deyimi bugünkü karşılığıyla ‘iyi kötü’ olarak telaffuz edilmektedir. Bu örneklemeleri giderek arttırmak mümkündür. XV. yüzyıldan XIX. yüzyıla dek bir kısım Osmanlı dönemi eserlerinde ‘daha iyi’ karşılığında “eyrek” veya “eyürek” sözleriyle karşılaşılmaktadır. Aynı dönemde “eyü varmak” deyimi ‘iyi yapmak’ karşılığında kullanılmış. Ayrıca, “eyü toğuşlu” (=iyi yaratılışlı), “eyü sanıcı” (=hüsnü niyet sahibi), “eyü dirlik” (=dirlik) ve “eyi yollu” (=tutum ve davranışları düzgün olan; usûl erkân bilen) deyimleri görülmektedir.

     Tüm bu örneklemelerden çıkardığım sonuç, Oğuz boyları veya Türkmen diye de anılan topluluklar Anadolu’ya geldikten sonra eyü ve son olarak da iyi sözlerini kullanmışlar. İlk Çağ’da Eski Yunancada bulunan eü veya ey sözü ‘iyice, iyi’ karşılığında biliniyordu. Bu Eski Yunanca söz bir kısım Eski Yunanca sözlerde ön ek olmuştur: eü-agria (=iyi av), eü-agogia (=iyi eğitim), eü-andros (=yakışıklı ve iyi adam), eü-arḥos (=iyi yönetici), eü-dozia (=iyi ün, şöhret), ey-ergetes (=iyiliksever), ey-epes (=iyi konuşan), eü–dendros (=iyi/güzel ağaçlar) gibi, Eski Yunancada onlarca söz bulunmaktadır. Anadolu Türkmenlerinin Yunanlıların kullandığı bu eski söze uyarak eyi sözünü Anadolu’da kullanmış olması mümkündür. Başta Azerice olmak üzere, Özbekçe, Tatarca, Uygurca, Türkmence, Başkırtça ve Kırgızcada ‘iyi’ karşılığında yahşi, cakşı, yahşı ve yaksı gibi sözler telaffuz edilmektedir.