Kayısı

20 Mayıs 2020

     Gülgillerden bir ağaç (Prunus armeniaca). Bu ağacın turuncu renkte, güzel kokulu, sert çekirdekli tatlı meyvesi. Kayısının ana vatanı Küçük Asya’nın Doğu bölgesidir. İbranice mişmeyş ve Arapça mişmiş olarak biliniyordu. Kayısının en çok yetiştirildiği Malatya yöresinde yerel halkın kullandığı mışmış sözünün kökü İbraniceye dek varmaktadır. Kayısıyı, Osmanlılar Şecere-i mışmış (=kayısı ağacı) adıyla anıyorlardı. Gülgillerden bir başka meyve ağacına aynı kökten olsa gerek muşmula denilmiştir.  Kayısı meyvesi Farsçada zerdalu ve qaysı sözleriyle yer almıştır. Ancak zerdalu ‘sarı erik’tir. Farsça qaysı/qaysi sözünden Türkçedeki kayısı‘ya varılmıştır. Bir başka ifadeyle kayısı, Farsça kökenli sanılıyor. 

     Rusça abrikós (=kayısı) adı, Danca, Tatarca ve Başkırtçada da aynı şekilde kullanılır. İsveççe ve Norveççe aprikos, Almanca aprikose, Fince aprikoosi, Letonca aprikosas, Fransızca ve İngilizce apricot, adlarıyla biliniyor. Bu adlardaki apri veya abri ön ekinin ‘nisan’ ayına işaret eden april olduğu görüşündeyim. Çünkü, kayısı ağacının çiçekleri mart ayının sonunda, yani nisan ayı başlarında açmış oluyor. Aprikos adındaki kos son ekinin ise ‘ceviz’ karşılığında olduğu kanısındayım. Bu takdirde, nisanda çiçekleri açtığından Aprikos (=nisan cevizi) adıyla belirtilmiş olduğunu söyleyebilirim. ‘Ceviz’ karşılığında Farsça ḥoz, Kürtçe güz, Azerice goz, Türkmence ḥoz ve Ermenice enkuyz sözleri ifade ediliyor. Sonra aprikos veya abrikos adı, bir kısım dillerde apricot/aprikot şeklini almıştır.

     Kayısı adına gelince, bu adın Arapça olduğu görüşü doğru değildir. Makedonca kaysıya, Sırpça ve Boşnakça kaysiye, Bulgarca kaĭsiya, Arnavutça kaysi ve Romence caisa (kaysa) adlarıyla karşılaşıyoruz. Balkanlardaki bu adların aprikos adındaki kos sözünden mi dönüştüğü yoksa ‘kral’ karşılığındaki Yunanca kaisar(as) sözüne mi istinat ettiği bir problem olarak görünse de kaysiye veya kaysı adlarının ‘kral’a istinaden ifade edilmiş olması mümkündür. Kralın sevdiği meyve ya da ‘kral meyve’ olduğu iddiasıyla böyle bir adlandırmaya gidilmiş olabilir. İş ‘kral’a yakıştırmaya gelince, bu meyvenin ne april’i kalmış ne de kos’u. Latincedeki persicum (=kayısı) adının, söz konusu meyvenin İran coğrafyasına özgü sayılmasındandır. Oysa, aynı Latincede bu meyvenin bilimsel adı yukarıda da belirttiğim üzere Prunus armeniaca’dır. Ana vatanı Doğu Anadolu’dur.

    Özbekçe ve Kazakça örik, Kırgızca örük, Türkmence erik ve Uygurca örük veya gülkak örük denilmektedir. Buna mukabil, Kürtçede ise ‘kayısı’ karşılığında qeysi, hirog, zerdelu, mişmiş, arûng, şêlane, zerdelihirog sözleri kullanılmaktadır.