Kent

19 Aralık 2019

     Kent sözü Aryan halkların en eski sözlerinden biridir. Küçük yerleşim yerleri oluşturup buralarda yaşamalarıyla şekillenen kent kelimesi, geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Soğdca kndh (=şehir), Uygurcaya da geçerek kent/kend olarak okunmuştur. Pehlevice gund (ordu, askeri birlik) sözünün Sanskritçe vrinda ile ilişkili olduğu sanılmaktadır. Oysa, Sanskritçe kantha sözü de ‘şehir/kasaba’ olarak biliniyordu. Öte yandan Kürtçedeki gund (=köy) sözü Soğdca kanth (<kndh) sözü ile köken birliği içindedir. 1935-1937 yılları arasında Ankara DTCF’de Sinoloji profesörü olan Alman Türkolog A. Von Gabain de, kent sözünün Soğdca kanth (kndh:’şehir’) sözünden Eski Türkçeye intikal ettiğini belirtmektedir (A. Von Gabain, “Eski Türkçenin Grameri”, çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., Ankara 1988, s.279).

     Semerkant ve Kandahar örneklerinin birinde son ek, diğerinde ön ek olarak aynı sözü görmekteyiz. Kandahar’ın çevresi uçurumlu dağlar ve kayalıklar oluşturduğundan Kandahar adının Eski İrani Dillerdeki har/kar (=dağ, taş, kaya) sözüne istinaden ‘dağ/kaya kent’ olduğunu sanıyorum. Azeriler ‘köy’ karşılığında känd, ‘köyü’ye kändli demektedirler. Kazaklar şehir karşılığında şahar ve kala sözlerinin yanı sıra kent sözünü de kullanmaktadırlar. Orta Çağ İslam dünyasında bilim tarihi açısından önemli bir yerleşim yeri sayılan Cundişapur, ‘Şahpur’un köyü/kenti’ karşılığında kullanılmıştır. Araplar gund sözünü cund olarak telaffuz ettiklerinden Gund-i Şapur(<Şahpur) ya da Gund-ê Şapur (<Şahpur), Cundişapur şekline dönüştürülmüştür. Kent sözü kimi kaynaklarca Latince cans, Eski Fransızca cant (ok. kant), İtalyanca canto ve Fransızca canton kelimeleriyle ilişkilendirilmektedir. Özbekistan’ın başkenti Taşkent ve Özbekistan’ın Semerkant şehirleri de ‘kent/kantlı’ yerleşim yerlerindendir. Bunlardan Semerkant adı, Eski Farsça asmara (=taş, kaya) ve Soğdca kand (şehir) sözlerinden oluşmaktadır. Semerkant, adını kalesinden almaktadır. Özbekistan’ın Kazakistan sınırında Kantubek kasabasının ‘bey’in kenti’ demek olduğunu sanıyorum. Aynı ülkede Yangikent adlı şehir bulunmakta ve ‘yeni şehir’ karşılığında ifade edilmektedir. Özbekistan’da Yarkand, Kokand gibi şehir ya da kasabalar bulunmaktadır. Kazakistan’da Çimkent ve Kentay, Azerbaycan’da Tezekent örneklerinin yanı sıra, Hindistan’da Gandapur, Pakistan’da Kundian şehir adlarının da bu sözle bağlantısı olabilir.

    Anadolu’nun Doğusunda 1940’lı yıllarda Günd ile başlayan köy adlarındaki Günd ön ekinin kent sözüyle aynı kökene dayandıklarını söyleyebilirim. Bu köylerin bir kısmı şunlardı: Gündecano (Silvan/D.bakır), Gündepan (Diyadın/Ağrı), Gündereşo (Silvan/D.bakır), Günde zoro (Varto/Muş), Gündiabdi (Bismil/D.bakır), Gündikali (Eğil/D.bakır), Gündikebir (Eğil/D.ba kır), Gündinü (merkez/Siirt), Gündinü (Sason/Siirt), Gündiisa (Bismil/D.bakır), Gündidiyar (Gercüş/Mardin). Ayrıca, Mardin, Siirt, Ağrı gibi bir kısım yörelerde Gündükhacı, Gündüksadık, Gündükazimi, Gündüküremo, Gündikmehmedioso gibi köy adlarıyla da karşılaşılmaktadır.

     1940’lı yıllarda Antalya merkeze bağlı Aksu bucağının bir köyü olan Kundu, bugün Lara semtinin yanı başındaki yeni yapılarıyla modern bir kimliğe bürünmüştür. Aynı yıllarda bir başka Kundu köyü, Kars’ın Iğdır ilçesine bağlıydı. Yine o yıllarda Konya’nın Akşehir ilçesine bağlı Kundullu köyü bulunuyordu. Bu son yer adındaki kund/ul ön ekinin kent sözüyle bir ilişkisinin olduğundan emin değilim. Konya’nın Taşkent ilçesi, Elazığ’ın Hankendi bucağı, Ankara’da Bilkent semti, Ağrı’nın Aşağıkent köyü bulunmaktadır. Siirt’in Baykan ilçesine bağlı Gündoğdu köyünün değiştirilmeden önceki adı Gundo idi. Van’ın Muradiye ilçesine bağlı bugünkü Küçükköy mahallesi, önceleri Gund adıyla anılıyordu. Anadolu’da birçok yerleşim yeri Yenikent adını taşımaktadır.

     İran ülkesinde gund, cund, kend, kant gibi yerleşim yeri oluşunu belirten eklerle birçok yer bilinmektedir. İran’ın Huzistan eyaletinde Cundişapur, Sasani kralı I. Şapur tarafından kurulduğu için bu adla kullanılagelmiştir. Aslı Farsçada Gondešapur, Araplarca Cundaysapur olarak dile getirilmektedir. Zencan eyaletinde Gondi köyü, Doğu Azerbaycan eyaletinde Gond–e Molla İsa köyü vardır. Gilan eyaletinde Gondesar köyü, Gilan eyaletinde Zardkendi köyü, Kordestan eyaletinde Dadaşkandi köyü, Doğu Azerbaycan’da Pirkandi ve Bayramkandi, Hamedan eyaletinde Aqkand, Hamedan eyaletinde Bohkendan köyü, Semnan eyaletinde Doğu Azerbaycan’da Eskikand, Erdebil yakınlarında Eslam Kandi, Doğu Azerbaycan’da Daylankandi, (belki de Daylamkandi B.A.) Zencan eyaletinde Došmankandi köy adları aynı açıdan ifade edilmiştir. İran’da ayrıca, birçok yerleşim yerinin adı Tāzekand adıyla bilinmektedir. İran’da çok fazla olan yer adlarından biri Aqkand’dır. Kendu, Semnan eyaletinde bir yerdir.