Kopuz

19 Şubat 2024

     Türkmen ozanlarının da çaldığı eski bir Asya çalgısı. Çince huō bù si (=telli bir çalgı) sözcüğünden kaynaklanmıştır. Bu sözcük Çincede húbōsi ve kēbùsĭ biçimleriyle de görülmektedir. Aynı çalgı Rusçada komuz şekliyle ifade ediliyor. ‘Asya balalaykası’ karşılığında Rusçada kóbuz ve kobiz gibi farklı biçimler de ifade edilmiştir. Kazakça ķomiz, Kırgızca ve Azerice komuz, Özbekçe ķo’muz, Tatarca ķubız. Bununla birlikte Orta Çağ Uygurcasında ķobaz ve ḥobuz biçimleri biliniyor. Uygurca ḥobuz şeklinin Çince huō bù si veya húbōsi biçimleriyle bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. Macarcada koboz (=telli çalgı), Çekçede kobos (=kopuz), Romencede cobuz (=saz, bir tür telli çalgı) sözcükleri kullanılmıştır. Arapça ķubuz, Farsça kobuz ve Yunanca kubúzi sözcükleri ‘bir çeşit telli müzik aleti, kopuz’ karşılığındadır. Yunanlıların buzuki’sindeki buzu foneminin Çince kēbùsĭ sözcüğündeki bùsĭ fonemiyle etimolojik ilişkisi belirsizdir. Gök Türkler zamanından kalma eski Çin kaynaklarında o dönemde çalınan hyupu adlı çalgının kopuz olduğu belirleniyor. Kaşgarlı Mahmud ‘uda benzer bir çalgı’ karşılığında kubuz sözcüğüyle aktarmaktadır. Kıpçaklar aracılığıyla kopuz komşu halklara da intikal etmiştir. Anadolu bağlamasının kökeninde uda benzeyen kopuzla birlikte Sumerlilerin telli çalgıları da bulunmaktadır. Kopuz çalan bir kopuzcu zümresi Macaristan ve Ukrayna’da da görülmüştür. Anadolu’ya intikal ettirilen kopuza “kopuz-ı Rûmî” denilmiştir. Anadolu erenlerinin deyiş söyleme geleneği kopuz geleneğinden, çeşte’lerden ve Sumerlilerin telli çalgılarından ayrı düşünülemez. Bugünkü Zazaların ataları olan Deylemliler (>Deylemi>Dımıli) Orta Çağda Hazar Denizi’nin güneyindeki Deylem denilen Horasan bölgesinde Alevi inançlarının gereği olarak çeşte (=altı telli) benzeri tambur çalıp deyişler söylemişlerdir. XII. yüzyılda Çek coğrafyasında kopuz’la karşılaşılmıştır. Kopuz Orta Çağda Moğollarda da görülmüştür. Korkut Dede destanında kopuzdan söz ediliyor. “Yunus imdi Süphanı vasfeylegil gönülde / Ayrı değil âriften bu kopuz ile çeşte”// “Ey kopuz ile çeşte aslın nedürür işte / Sana süal sorarım aydıver bana üşte” (Yunus Emre, XIII-XIV. yüzyıl). Bkz. Tambur.