Kumpas

26 Şubat 2021

     Pergel; tertip, tezgâh. Yayıncılık alanında ofset baskıya geçmeden entertip basım işlemlerinde satır dizicilerin harfleri satır haline getirirken aralarına yerleştirdikleri ayarlanabilir demirden yuva. Deniz haritalarında mesafe ölçmeye yarayan pergel. Bir kısım makine parçalarıyla tel ve mil gibi metallerin boyutlarını ölçen alet. Mecazen entrika ve komplo hazırlama, birilerinin aleyhine fesat tertip etme diye anlaşılıyor. Fransızca compas (=pergel, gemi pusulası) sözünden alıntıdır. Fransızca compassé (=ölçülü, düzenli) sözü de aynı kökten türetilmiştir. İtalyanca compasso (=pergel) da Fransızca altı çizili sözlerle ortak kökene dayalıdır.

     Kumpas sözü Latince compēs (=[ayaklar için] köstek, bukağı, pranga) kelimesinden başta Batı Dilleri olmak üzere birçok dünya diline intikal etmiştir. Latince compes kelimesinin Latince cōmō (=birleştirmek, düzenlemek, tertip etmek) ve passus (=adım, bir adımlık mesafe, kısa ara) sözcüklerinden oluştuğu görüşündeyim. Çünkü harfler satır ve baskı sayfası için adeta harf dökümlerinin prangası rolünde olan ‘kumpas’a sıkıştırılmaktadır. Bu nedenle olsa gerek kelimesinin kökeni Latince compēs (=köstek, pranga, bukağı) sözünden gelmiş olmalıdır.

     İspanyolca ve Katalanca compás, Korsikaca kumpassu, Almanca Kompass, Rusça, Bulgarca, Sırpça kompas, İsveççe kompass, Gürcüce kompasi, Ermenice koġmnac’uyc, Romence compas sözleri ‘pusula, pergel, kumpas’ karşılığında ifade edilmektedir. Türkçede kumpas kurmak deyimi ‘gizli bir tertip düzenlemek’ olarak dile getiriliyor. Kürtçe guncan, ‘tertip, kumpas’ karşılığında kullanılan bir sözdür. Güney yarımkürede on dört yıldızdan oluşan küçük bir takımyıldızına da kumpas deniliyor.   

    Kumpas matbaacılıkta içine harf yerleştirilen ve ayarlanabilen demir cetvel şeklindeki düzenektir. Bu düzenek, pergel olarak da bilinmektedir. Ayrıca, dizgi makinelerinde matrislerin yerleştirildiği ölçülü kısma da kumpas deniliyordu. Fransızca compas (=pergel) sözünden yayılmıştır. Türkçedeki kumpas kurmak deyimi, buradan kaynaklanmıştır. İnsanlara, kurum ve kuruluşlara, devletlere kumpas kurmak, onları gözden düşürmek, şahısları tasfiye etmeye varan gizli fesat tertipler olarak bilinmektedir.

     Fransızcadaki compas sözünün Latince com- (=ortak, birlikte, toplu) ve passus (=adım, mesafe, sıra aralık) ile bağlantısı olabilir. Kumpas denilen düzeneğe ya da demir pergele harfler birlikte belirli bir sıraya göre dizilmektedir.  Bu açıdan, İtalyanca compasso, Portekizce compasso, İrlandaca compáis, İngilizce compasses, Flemenkçe kompassen sözleri ‘pergel’ karşılığındadır.