Pür

10 Şubat 2020

    Türkçede önüne geldiği sözlere ‘çokluk, fazlalık ve doluluk’ kazandıran bir sözcük. Farsça por (=dolu; çok, fazla) sözcüğüyle bağlantılıdır. Farsça por-belâ (=çok belâlı), por-behâ (=çok pahali; çok değerli), por-bang (=çok sesli), por-servet (=serveti çok olan), por-dert (=çok dertli) gibi. Por sözü Farsçada pur şekliyle de ifade edilmektedir. Aynı sözcük, Kürtçede pır (=çok, fazla) şeklinde telaffuz edilmektedir. Bu söz, Türkçede pür şeklinde dile getirilmiştir. Pür-dikkat (=çok dikkatli), pür-hayâ (=çok edepli), pür-telâş (=çok telaşlı), pür-nur (=çok nurlu, çok aydınlık, çok parlak), pür-sıhhat (=çok sağlıklı), pür-edâ (=çok edalı), pür-heves (=çok heveli) gibi. Kürtçede ise pır-par (=çok hisseli), pır-denk (=çok sesli), pır-kin (=çok kinli, kindar), pır-salî (=çok seneli, çok yaşlı) örnekleri çoğaltılabilir. Pehlevice ve Partça purr, Eski Farsça paru, Avestaca perena, Sanskritçe purná ‘dolu’ ve ‘çok’ oluşu ifade etmektedir. Avestaca pouru ve Sanskritçe puru ‘çok dolu’ karşılığındadır. Beluçça ve Afganca pur sözü ‘dolu, çok’ demektir.

      Eski Yunancada polý (=çok, bol) sözü, İran coğrafyasındaki por sözünün dönüşümü olsa gerektir. Bu takdirde, por kelimesinin son harfi r/l  değişimine uğrayıp sonuna tekrar harf eklenerek polý şeklini almıştır. Eski Yunanca polý ön ekinden oluşan bir hayli söz bulunmaktadır: Polý-tropos (=çok gezen), polý-timos (=çok değerli), polý-karpos (=çok meyveli), polý-theos (=çok tanrılı), polý-thermos (=çok sıcak), poly-logos (=çok konuşan), polý-phonos (=çok sesli) gibi. Bu durum, Latinceye de geçmiştir. Latince pl/us (=daha çok), plū-mōsus (=çok tüylü) yanı sıra, per ile başlayan birçok söz, ‘çokluk’ kazandırmaktadır. Per-acerbus (=çok ekşi), per-amāns (=çok düşkün), per-beātus (=çok mutlu), per-benignē (=çok nazikçe), per-attentus (=çok dikkatli) örnekleri olabildiğince uzatılabilir. İngilizce full (=dolu) sözünün de yukarıdaki örneklerden dönüşerek oluştuğu kanısındayım.

   Sanskritçe puru, Tacikçe pur, Rusça pólnıy, Fransızca plus (plü: çok, fazla) örneklerini çoğaltabiliriz. Fransızca pluralisme (plüralizm: ‘çoğulculuk’) sözü de bunlarla bağlantılıdır. Bu bağlamda, sözün özünü uzatmadan söyleyebiliriz ki, Hint-Avrupa Dillerinde ‘çok’, ‘dolu’, ‘fazla’ karşılıklarında kullanılan sözler tarihin derinliklerine giden ortak bir kökene dayanmaktadır.