Şah

30 Ocak 2021

     Hükümdar, egemen, devlet başkanı. Avestaca ḥšayamna (=zengin) sözcüğünden kaynaklanmıştır. Eski Farsçada aynı karşılıkta ḥšaya şekliyle görüyoruz. Soğdca ḥšyd kelimesi, VII. ve VIII. yüzyıllarda ihşid (=melik al-mulūk) biçimiyle dile getirilmiş. Ezcümle Orta Çağda Mısır’da kurulan bir devlet İḥşîdî’ler adıyla biliniyordu. İḥşid (<İḥšyd), eski Ferġāna hükümdarlarının unvanı idi ve ‘şahlar şahı’ demekti. Bu devleti kuran İḥşidî’ler önceleri Mısır hükümdarlarının maiyetinde veya hizmetinde görevli iken zamanla dizginler ellerinde kaldı ve yönetime gelirken kendilerini İḥşid (=şahlar şahı) olarak ilan ettiler. Şah sözcüğüne temel oluşturan çok önceleri Avestaca ḥšaeta şekli de görülmüştür.

     Şah ile şad sözcükleri birbiriyle etimolojik açıdan ilişkili gibidir. Böylece Şadî ve Şahî sözcükleri de ilişkilendirilmiş olur. Bu bağlamda, Alman dil bilimci Karl Heinrich Menges şah ile şad kelimelerini mukayese ederek aralarında tarihsel bir bağlantı aramıştır. Şah sözcüğünün Farsça ve Kürtçe başta olmak üzere İranî Dillerde geniş bir kullanımı bulunuyor. Farsçada şāhzade (=şahın oğlu), şāhrūd (=büyük nehir), şāhmāhî (=barbun balığı), şahmerdan (=mertlerin şahı/önde geleni), şāhbāz (=iri beyaz doğan kuşu), şāhenşāh (=şahlar şahı, ulu hükümdar), şāhsuvār (=usta binici), şāhnāme (=şah’ın biyografisi, Firdevsî’nin ünlü destanının adı), şāhî (=şahlık), şāhîn (doğan kuşu), şāheng (=kraliçe arı), şāhîkā (=yüksek, yüce, doruk, zirve) gibi birçok kelime telaffuz edilmektedir. Aynı durumu Kürtçede de görüyoruz. Kürtçe şahdane (=kendir), şahberû (=kestane), şahgêle (=karınca beyi), şahgul (iyi cins gül), şahane (=şahlara özgü, mükemmel), şahîn (=doğan kuşu), şahîka (=yüce dağ), şaheser (=en iyi eser), şahbender (=konsolos, temsilci), şahmaran (=ejderha, yılanların şahı; mitolojide kadın başlı ve yılan kuyruklu hayalî tasarım), şahsuwar (=iyi süvari/binici), şahine (=kraliçe) ve benzerleri gibi.

     Peştuca, Urduca şah, Tacikçe şoh, Hintçe śāha ve Gürcüce shahi (şahi) sözcükleri ‘hükümdar’ karşılığında ifade edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, şah sözü Ön Asya’da yaygın bir kullanıma sahiptir. Şahıs adı olarak şah adının yanı sıra Nurşah, Hurişah, Melekşah, Keremşah, Şirinşah gibi şah son ekli şahıs adları kullanılıyor. Ayrıca, Şahhanım, Şahveli, Şahyusuf, Şahhaydar, Şahhüseyin, Şahismail gibi şah ön ekli şahıs adlarıyla da karşılaşılmaktadır. Bkz. Padişah.