Saksağan

21 Mart 2021

     Ötücü kuşlar (Passeriformes) takımının Kargagiller (Corvidae) familyasından bir kuş türü. Uzunluğu 40 cm’yi geçmektedir. Karnı ve omuzları beyaz, diğer yerleri parlak ve siyahtır. Kısmi kavrama yetilerine sahip bir kuştur. Türkçedeki saksağan adı Farsça zaği adından kaynaklanmaktadır. Farsça zaği (=saksağan) adına istinaden zaği-zaği-(k)-an ve benzer adlar kullanılmıştır. Bu cümleden olarak Azerice sağsağan, Özbekçe zäğızgán, Uygurca seğizğan, Tatarca sayıskan, Kırgızca sağızğan, Kazakça savıskan şekilleri görülüyor. Bu örnekler de Türkçeye yakın dillerdeki yukarıda yer alan adların İranî kökenli olduğunu göstermektedir.

     Zamanla diğer bir kısım dillerde de yerleşti. Kıpçakça sagsaġan veya saḳsıḳan diye telaffuz ediliyor. Yakutça sorokan Rusça soroka’dan alınmıştır. Seke seke gittiğinden Türkçedeki sekmek sözüyle ilişkilendirilemez. Bu iddia bir halk uydurmasıdır. Kaşgarlı Mahmud, sözlüğünde sagzıgan (=saksağan) şekliyle aktarmaktadır. İrani Dillerdeki zagê Orta Çağda Türkçede saka (=dağ yamacı) şekline dönüşmüş.

     Saksağan sözünün kaynağı olan Farsça zaği sözü öyle sanıyorum dağ yamaçlarını ve buralarda bulunan su birikintilerini ifade etmiştir. Kürtçede zağor kelimesi ‘dağ yamaçlarındaki küçük mağaralar’ veya ‘dağlık, taşlık yer’ karşılığında dile getirilmiş olduğu görülmektedir. Kürtçe zağê ‘kuşlar için oyuk ve mağara yerler’i belirtiyor. Saksağan’ı dile getiren Farsça zaği adının bir ses taklidinden kaynaklanmadığı anlaşılıyor.