Satranç

17 Ocak 2021

      Altmış dört kareli bir tahta üzerinde iki kişi arasında adları ve değerleri farklı siyah beyaz on altışar taşla oynanan bir oyun. Satrancın ilk kaynağı Eski Hint toplumudur. Satranç kelimesinin kökenine ilişkin bugüne dek öne sürülen görüşlerin aksine bu kelimenin Sanskritçe cātura (=akıllı, hünerli, ustaca) ile raṅga (=sahne, platform, faaliyet alanı) sözcüklerinden oluştuğu görüşündeyim. Satranç sözünün Sanskritçe cātura-raṅga (=akıllı sahne, akıllı düzenek) ifadesinden kaynaklanmış olduğunu sanıyorum. Hintçede Śataraṅja veya şataranj diye ifade edilmiş olduğu görülüyor. Pencapça Śataraja, Urduca Śatrāṅj şeklinde telaffuz edildiği anlaşılmaktadır. Satranç, Hindistan’dan İran ülkesine intikal etmiştir. VI. yüzyıl İran kaynaklarında satrançtan söz ediliyor. Orta İran Dillerinden Pehlevicede čatrang sözü Arapçaya geçerek şatarang, şataranj, şataranc ve şatranc şekliyle yer etti. Zamanla Arapçada şatranc biçimiyle dile getirilmeye başlandı.

       Satranç oyununda neticeye varılması için bir tarafın diğerinin şahını tasfiye etmesi gerekiyor. Bu nedenle, şah mat sözündeki mat sözcüğü Arapça mevt (=ölüm) kelimesinden dönüş müştür. Bir diğer ifadeyle şah mat, ‘şah öldü’ demektir. O açıdan İranî Dillerde satranç karşılığında şahmat şekli de yayılmıştır. Urduca şatranc denilirken Tacikçede şahmot olarak bilinmektedir. Aynı karşılıkta Peştuca şetranc, İspanyolca ajetrez, Svahilice sataranji sözleri yer alıyor. İran coğrafyasındaki şahmat kelimesi Rusçada şaḥmatı (=satranç) olarak yerleşmiş.

     Uygurcada hem şaḥmat hem de şätränc deniliyor. Türkmenler satranca küşt derken öyle sanıyorum Kürtçe kuşt (=öldürdü) kelimesini almışlardır. Yukarıda da belirtiğim üzere satranç oyunu bir tarafın diğerinin şahını öldürmesiyle son buluyor. Satranç karşılığında Kırgızca şaḥmat veya satıranç, Kazakça satıraş veya şaḥmat, Özbekçe şatränc, Tatarca şaḥmat, Başkırtça şaḥmat ve Azericede şaḥmat sözleri kullanılmaktadır.

     Romence şah, Macarca sakk, Fince šakki, Yunanca skaki, İbranice işḥukah, Danca skak, İsveççe schack, Almanca Schach, İtalyanca scacchi, Fransızca échecs, İngilizce chess, Gürcüce çadraki; Sırpça, Bulgarca, Makedonca, Arnavutça, Slovence, Slovakça ve Hırvatça šah veya şaḥ  diye biliniyor. Çekçe šaḥy, Katalanca escacs, Norveççe sjakk, Flemenkçe schaak ve İzlandaca skák sözlerini de satraç karşılığında ifade edilenlere ekleyebiliriz.

      Osmanlı toplumunda satranca yönelik kayda değer bir baskılama yapılmadı. Aksine Osmanlının son döneminde satranç bilmek insanın marifetlerinden veya yeteneklerinden biri olarak algılanmıştır. 1886 yılından bu yana uluslararası düzeyde olmak üzere dünya satranç şampiyonluğu adıyla yarışmalar düzenlenmektedir.