Sıfır

5 Nisan 2020

      Kendi başına bir değeri olmayan, ondalık sayı sisteminde sonuna geldiği sayıyı on katına çıkaran işaret (0). XI. yüzyılda Batı’da sıfır kullanılmaya başlayınca, ona zero denilmeden önce sipos adıyla ifade edildi. Sipos sözcüğü, Rumcada mevcut olan psephos (=boşluk) sözünden bozma olarak dile getirildi. Sıfır karşılığındaki zero sözcüğünün ancak XII. yüzyıldan sonraları kullanıldığı belirlenmektedir.

      Sıfır sözcüğü, Arapça cifr’den dönüşmüştür. Hz. Muhammed’in imamlara aktarılması için kuzu derisi üzerine yazdırılan Cifr adını alan bir tefsir mevcuttu. Cifr ile chiffre, sıfır ve ziffer sözleri arasında ilişki olduğu sanılmaktadır. Cifr adı, Araplarda harflere dayalı oluşturulan bir “gizli ilim” olarak görülmektedir. Arapça cifr kelimesinin aynı dildeki cefr şeklinden dönüşmüş olduğu sanılmaktadır. Batıda kullanılan chiffre (=şifre) sözünün de Arapça Cifr ile bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. Arapçadaki sifr (kitap ve benzeri, kitap cildi) sözü Osmanlıcaya da geçmişti. Tevrat’ın beş bölümünden her biri Sifr adıyla biliniyordu.

      Alman Doğu bilimci Julius Ferdinand Ruska (1867-1949), en eskilere ait Arapça sıfır veya şifr sözcüğünün papirus üzerine yazılmış olan ve 260 (İS.873/874) yılını belirten sayıda görüldüğünü öne sürmektedir. Julius F. Ruska, 598 yılında doğan Hindu hey’et bilgini Brahmagupta’nın sıfır ile hesaplamalar yapmak için birtakım kurallar belirlediğini ifade etmektedir. Sıfır işareti Babilliler zamanında bilinmiyordu. Mezopotamya toplumlarında da sıfır işareti uzunca bir süre mevcut değildi. Zamanla Mezopotamya’da sadece basamaklar arasında kullanıldı. Selökid’ler zamanında yani Hellenistik çağda sıfırın bilindiği ancak henüz sayıların sonunda kullanılmadığı görülmektedir. Sumerliler ‘boşluk’ karşılığında su, Akadlılar ise riqum diyorlardı. Arapçadan gelen rakam sözünün kökeni Akadca riqum olabilir.

      Arapça sifr, Farsça sıfr, İbranice efes, Svahilice sifuri, Türkçe ve Kürtçe sıfır; İngilizce, İtalyanca, Portekizce, Romence ve Lehçe zero, Fransızca zéro ve İspanyolca cero sözleri ‘sıfır’ı ifade etmektedir. Buna karşılık, Azerice sıfır hariç; Kazakça, Kırgızca, Başkırtça, Özbekçe, Uygurca, Tatarca ve Türkmencede sıfır sözcüğü kullanılmamaktadır. Bu dillerde ‘sıfır’ yerine nol, nöl ya da nul denilmektedir. Rusçada nol ya da nul; Balkanlardaki Slav Dillerinde nula sözcüğü yaygın olarak yer etmektedir. Hintçe, Bengalce ve Nepalce gibi mücavir dillerin bir kısmında sun’ya (=sıfır) sözcüğü telaffuz ediliyor.