Tane

28 Eylül 2020

    Tek olan, adet, herhangi bir bitkinin, meyvenin veya tahılın tek adet tohumu. ‘Buğday, mısır, pirinç, mercimek, fasulye, bakla, barbunya, üzüm ve nar’ın tanesi gibi. Farsça dāne (=tane) sözcüğünden alınmıştır. Türkçede yerel ağızlarda dane şekliyle de telaffuz ediliyor: “Dane dane benleri var yüzünde”. Türkçede ‘tane tane konuşmak’ veya ‘tane tane söylemek’ deyimi ‘acele etmeden anlaşılır şekilde konuşmak’ diye algılanıyor. Kürtçe dan ‘buğdayın kaynatılıp kurutularak ve “dıng” (=dink) denilen bir çeşit değirmende baskılanarak kabuklarının çıkarılmış hali’ne denilmektedir. Bu sözcük Türkçe ‘yarma’nın karşılığıdır. Buğday, insanoğlunun beslenmesi için üretimini yaptığı ilk bitkilerin önünde yer alır. Bu açıdan, Farsça dāne sözü Kürtçe dan sözcüğüyle bağlantılıdır. Ayrıca Kürtçede ‘tane’ karşılığında genellikle tene, kimi yörelerde dane; ‘kaynatılmış buğday’ karşılığında ise dani sözcükleri kullanılıyor.

    Sanskritçe dhānyam (=tohum, tahıl) ve dhānyāni (=tohum), Avestaca dānō (=tane, buğday tanesi), Pehlevice dānak (=tahıl taneleri) sözleri tane veya dane kelimesinin öncesini oluşturmaktadır. Avestaca dānō-karša (=tahıl sürükleme) sözü belirlenmiştir. Beluçça dān ve dānag, Afganca dāne sözcükleri ‘tane’ karşılığındadır. Farsça dāne-dān (=tohum atılan tarla; ambar), Arapça dânak (=çocuklara pişirilen diş buğdayı), Farsça şāh-dāne (=iri inci tanesi; kenevir tohumu) ve Farsça dāne-rîz (=tohum serpen) sözleri de biliniyor. İranî Dillerden Türkçeye geçen dāne kelimesi tane şeklinde telaffuz edilmiştir.

     Bugünkü Türkçedeki tane sözü, Orta Çağda Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde Kürtçede kullanıldığı gibi tene şekliyle yer almaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, Orta Çağda Kürtçe tene sözü Türkçeye intikal etmiştir. Kürtçe ve Orta Çağ Türkçesindeki tene sözü Kürtçe tenê (=tek, tane, bir tek, biricik) kelimesiyle de bağlantılı olabilir. Bugün Türkçeye yakın olan dillerde Kürtçe dan veya dane biçimlerini görmekteyiz. Bu bağlamda, Uygurca ve Kırgızcada dan, Kazakça dän, Özbekçe dàn, Türkmence däne ve Azerice dänä sözleri ‘tane’yi ifade etmektedir. Kazaklar ‘tohum’ karşılığında da dän sözcüğünü telaffuz ediyorlar.