Teyze

17 Aralık 2019

       Annenin kız kardeşi ya da ablası. Annemiz yaşındaki kadınlara da teyze diye hitap ederiz. Bu söze benzer olarak Türkmenler dayza, Kırgızlar tayece, Karakalpaklar dayı-apa, Gürcüler deida, Kazaklar täte demektedirler. Ayrıca, Yunanca theia, İspanyolca ve Portekizce tia, Filipince tiyahin, Tamilce attai sözleri de yakın sesli aynı karşılıktaki sözlerdir. Anadolu’nun Doğusunda yaygın olarak daize, diyaze, dayze, diyaza, deyze ve benzeri şekillerde telaffuz edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, dayı sözü ile bağlantılıdır. Türkmence, Kazakça ve Azericede dile getirilen dayı, Başkırtçada ağa; Uygurca, Özbekçe ve Kırgızcada tağa sözüyle ifade edilmektedir. Kırgızcada ayrıca, aynı karşılıkta tayake sözü de kullanılmaktadır.  

     Bu örneklemelerden yola çıkarak Farsçadaki dayı sözünün Kuzeyindeki Türkçe ve akrabası dillerden intikal etmiş olması olasıdır. Öyle sanıyorum, Eski Türkçedeki tay kök sözü anne tarafından akrabalığı belirten bir sözdür. Türkoloji alanında değerli çalışmalarıyla bilinen Talat Tekin, tay sözcüğünün Orta Asya Dillerinde anne tarafından akrabalık ifade eden bir sözcük olarak kaynaklarda yer ettiğini aktarmaktadır (Talat Tekin, “‘Amca’ ve ‘Teyze’ Kelimeleri Hakkında”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten (1960), C.8, s. 293). Tekini tağa sözünün de tay ile ilişkili olarak belirdiğini ve tağa’dan tağayı>dayı şeklinin belirdiği görüşündedir (T. Tekin, agy). Tekin, Kaşgarlı’daki eze (büyük kız kardeş) sözünün Oğuzca olarak kaydedilmiş olduğunu, buradan hareketle beliren tay-eze ya da tayı-eze sözünün ‘dayının kız kardeşi ya da ablası’ olarak bilindiğini öne sürmektedir. (T. Tekin agm, s.294).

   Yalnızca eze sözünün Aydın’ın Kuşadası, İzmir’in Urla, Elazığ’ın Harput, Ankara’nın Keskin, Konya’nın Çumra, Artvin’in Yusufeli, Erzurum’un Oltu, Siirt’in Sason ilçe ya da beldeleriyle Van, Erzincan dolaylarında ‘teyze’ karşılığında telaffuz edilmektedir (“Derleme Sözlüğü”, TDK Yay., Ankara 1972, C.V/s.1828). Erzurum ve Tokat’ın Zile yöresinde ‘hala’ karşılığında eze sözünün kullanıldığı görülmektedir (DS, agy). Aynı sözlüğe baktığımızda teyze sözünün Anadolu’nun farklı yörelerinde dayaza, diyeze, deyze, dayıza ve benzeri şekillerde ifade edildikleri görülmektedir (Derleme Sözlüğü, C.IV, TDK Yay., Ankara 1969, s.1386).

    Farsça dayı (=annenin kardeşi), Kürtçe daye (=anne) ve Türkçe eksenli dillerdeki ‘anne tarafı akrabalığı’nı belirten tay ve tağa sözleri arasında bir tarihselliğin olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, bu diller arasında nasıl ve ne zaman bir geçişin olduğuna dair bir belirsizliğin olduğu görülmektedir. Belki de bu belirsizlikten dolayı, Hasan Eren sözlüğünde teyze sözüne yer vermemiştir.