Töre

2 Ekim 2019

       Bir topluluğun uygulanagelen kural, gelenek, görenek, ahlak gibi alışkanlıklarının tümü. Şahıs adı olarak da kullanılmaktadır. Töre sözü, İbranice torah (kanun, yasa) kelimesiyle bağlantılıdır. Yahudilikte Torah, Eski Ahit diye bilinen Tevrat’ın ilk beş kitabını ifade etmektedir. İbranicede Tevrat adı, Tora‘nın çoğul şeklidir. Kaşgarlı Mahmud, törü (=düzen, nizam, görenek, âdet) sözcüğüne yer vermiştir. Orta Türkçede törüçi hem ‘öğretmen’ hem de ‘kanun yapıcı’ olarak biliniyordu. Kürtçede tora (uygulanagelen alışkanlıklar, görenekler) kelimesinin de İbranice torah ile bağlantılı olduğu kanısındayım. Orta Çağ’da İran coğrafyasındaki Türkler önemli ölçüde Yahudi idiler. Sultan Alp Arslan’ın dedesi Yahudilikten çıkıp, İslamiyeti benimsemişti. O nedenle, Alp Arslan’ın babasının adı Davud olduğu gibi, yakın çevresinde İsrail, Mikail gibi isimlere rastlanıyordu. Ayrıca, Hazar Türklerinin Yahudiliği de göz önünde tutulursa, töre kelimesinin İbraniceden Kürtlere ve oradan da Türk topluluklarına intikal ettiği kanısındayım. Bilindiği üzere Yahudiler İÖ. VI. yüzyılda Mezopotamya’da sürgün hayatı yaşadılar. Tıpkı tur (=dağ) sözü gibi birçok sözler bıraktılar. Moğolca ve Çağataycadaki töre (gelenek, yasa) sözcüğü de aynı karşılıktaki İbranice torah ve Kürtçe tora ile aynı kökene sahiptir. Uygurlardaki Manici (Maniheist) inançlarda töre kelimesi ‘kural’ demektir. Yunanlılar torax derken ‘Tevrat’ı ifade ediyorlardı. Grekler doro ya da dora sözünü ‘töre’ karşılığında kullanıyorlardı.

     Latince turifer ya da turilegus sözü ‘geleneklere uyarak tütsü yapan kimse’ demekti. Latince tureus ‘tütsü, buhar, sihir’e ait bir kavramdır ve tütsü uygulaması atalardan kalan bir gelenektir. Kalde Dilinde dâr ‘gelenek, inanç’ olarak biliniyordu. Kimi kaynaklarda Medlerin tur (=töre, inanç) sözüne işaret edilmektedir.  Kürtçedeki tora sözünün birkaç bin yıldır kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kürtçe tora dınê (=dünyanın töresi) deyimi cümle içinde çokça telaffuz edilmektedir. Türkçeye yakın diller olan Kazakça, Kırgızca, Azerice, Başkırtça, Özbekçe, Tatarca, Türkmence ve Uygurcada töre sözü kullanılmamaktadır. Töre yerine adet denilmektedir. Tören sözünün de töre ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Buna karşın yukarıda Türkçeye yakın diller diye sıraladığım dillerin hiç birinde tören sözü kullanılmamaktadır. Tören yerine Azerice, Özbekçe ve Uygurca tentene; Tatarca ve Başkırtça tantana kelimesi dile getirilmektedir. Söz konusu topluluklar, dinsel merasim sayılan törenleri tantana olarak ifade etmektedirler.