Türkân

23 Ağustos 2019

 

     Bayan adlarından olan Türkân, Terken adının sehven Türkân diye ifade edilmesinden kaynaklanmıştır. Bu nedenle, aslı, Terken diye bilinmektedir. Bir dönem, Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde aktarıldığı üzere terken sözcüğü “eğemen, hükümdar, melik” karşılığında ifade edilmiştir. Sultan Melikşah’ın eşi Terken Hatun idi. Ayrıca, Timur’un kız kardeşi Kutluğ Terken, eşi ise Olcay Terken Aga unvanıyla anılıyorlardı. Harzemşahlı Tekiş’in eşine de Terken Hatun lakabı uygun görülmüştü. Kirman Selçuklularında Terkenşah bin Tuğrulşah bin Kavurt unvanlı hükümdar bulunmaktadır. Terken, Arapçadaki yazılış şeklinden dolayı sehven Türkân olarak telaffuz edildi ve o günden beri de Terken adı yanlışlıkla Türkân diye ifade edilegeldi.

    Karahanlılarda hükümdar kızları yaygın olarak bu unvanı taşıyorlardı. Bu nedenle, Karahanlı prenseslerle evlilik yapan Çağrı Bey, Sultan Alp Arslan, Sultan Melikşah ve Sultan Sencer’in eşleri de Terken Hatun unvanıyla tanınmışlardı. İbn Mühenna, ‘terken’i  ‘kraliçe’ karşılığında belirtmektedir. VIII. yüzyıl Uygur metinlerinde “silig terken” sözü geçmektedir. Kaşgarlı Mahmud, terken sözünü “eğemen, hükümdar, melik” karşılığında açıklamaktadır.

    Terken unvanının, söylenenlerin aksine önceleri Orta çağda Türkçedeki tärk (çabuk, hemen) sözcüğüyle ilişkili olduğunu sanıyordum.  Bir zamanlar, Terken adının; tez canlı, işini ağırdan almayan, seri hareket eden, iş bilir ve uyuşuk olmayan karşılığında kullanılmış olduğunu sanıyordum. Oysa, kimi dil bilimcilerin Terken unvanını yaygın olarak Tengriken sözüyle ilişkilendirdiği de görülmektedir. Oysa, Terken sözünün önceleri Uygurların kullanmış olduklarına dair bulgular, kimilerini bu sözün Çince Tiān (=Tanrı, gökyüzü) adından kaynaklandığı sonucuna götürmektedir. Tengriken unvanı, ‘Tanrısal‘lıkla ilişkilendirilmiş olabilir. Sultan Melikşah’ın eşi ve Sultan Sencer’in annesi olan Karahanlı prensesi Celâliye Hatun’a Terken Hatun unvanı verilmiştir. “Terken”in bir bayan unvanı olduğu Kutadgu Bilig beyitlerinde de aktarılmaktadır. Dil bilimci G. Doerfer de terken sözünü ‘kraliçe’ veya ‘imparatoriçe’ diye izah etmiştir. Oysa, Terken adının Tarkan adıyla aynı kökten türetilmiş olduğunu sanıyorum. Terken ‘bayan bekçi, bayan korucu’ karşılığında dile getirilmiş olmalıdır. Bu adın kökenine dair bkz. Tarkan.