Ürün

20 Aralık 2020

     Mahsul, husûl bulan, hâsıl olan, meydana gelen şey. Eski Yunancada ὥρıoν (örion) kelimesi ‘olgunlaşmış, ermiş, olgun, uygun, mevsiminde olan, mevsimlik’ karşılığındadır. Eski Yunanca ώραίων (=uygun zamanda, uygun anda) sözü de aynı dilde yer alan ώρα (=mevsim, uygun zaman, yıl, dönem) sözüne dayanmaktadır. Aynı sözcüğe dayalı Eski Yunancada bunlara benzer başka kelimeler de bulunmaktadır. Anadolu’da kullanılan ürün kelimesinin kökeni yukarıda belirttiğim Eski Yunanca sözlerle ilişkilidir. Bir kısım sözlüklerde ürün kelimesinin Orta Çağ’da Oğuz boylarının dışında Türkçede kullanıldığı söylenen ve Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde yer eden ürünğ (=ak olan nesne; ak, beyaz) kelimesinden kaynaklandığı iddia edilmektedir. Oysa Antik Çağ’da Anadolu’da yukarıdaki örion benzeri sözlerin kullanıldığı belirlenmektedir. Geçmişte göçebe topluluklar olan ve Türkçe konuşan boyların tarım kültürüyle bağlarının olmadığı biliniyor. Anadolu dışında Türkçede beyaz olan şeyler için telaffuz edilen ürünğ sözü, sonraları süt ve yoğurt gibi yiyecekler için de telaffuz edilmiş olabilir. Bununla birlikte, Orta Çağ’da Türkçede üremek sözü telaffuz edilmiyordu. Kaşgarlı da üremek sözüne bu nedenle yer vermemiş.

     Ürün (=mahsul) sözü Anadolu dışındaki Türkçede kullanılmamış. Moğolcada üreci (=üremek, çoğalmak), ürele (=tohum üretmek), üreleci (=tohumcu) kelimelerinin Eski Yunan kültüründen aktarılmış olması olasıdır. Anadolu’da önceki yüzyıllardan bu yana ürün kelimesi biliniyordu. XV. yüzyılda Ankara’da yaşamış olan dil bilgini Pir Mehmet bin Yusuf, “Terceman” adlı üç ciltlik Arapçadan Türkçeye sözlüğünde “ürünsüz” sözünü ifade etmiştir. Pir Mehmet bu sözlüğünde Arapça “El-muîmü” kelimesini “südsüz ve ürünsüz koyucu kimesne” olarak belirtmektedir. XVII. yüzyılda da ürün sözüyle karşılaşıyoruz: “Yol üstünde biter mi toprak ürün/ Yar sen yüreğime vurdun bir döğün” (Karacaoğlan).

     Kimi kaynaklarda Greklerin örün kelimesini ‘süt ve yoğurt’ karşılığında telaffuz ettikleri aktarılmaktadır. Bugünkü Yunancada ürün karşılığında proion sözü kullanılıyor. TDK Derleme Sözlüğü’nde (C.XI), ürün sözü bir kısım yörelerde “otlakta, dağda, yerinden koparılmadan kuruyup kalmış ot”, “yazın biçilerek damlara doldurulup kışın hayvanlara yedirilen meşe yaprağı”, “çürümüş ot, yaprak vb.”, “süt ve süt ürünlerine verilen genel ad”, “sağmal hayvan”, sık orman”, kelepir” ve “çokluk” karşılıklarında dile getirilmiş olduğu görülüyor. Orta Anadolu’da “sürü sahiplerinin yazın yağ, peynir koyup, sakladıkları serin oda”ya “ürün evi deniliyor.