Üzengi

14 Haziran 2020

     Eyerin iki yanında bulunan ve ata binmek için basamak olarak kullanılan demir halka. Pehlevice, Partça, Farsça, Kürtçe, Tacikçe ve Peştuca zin sözü ‘eyer’ karşılığındadır. Kürtçe –gi son eki ‘bir şeye ait oluş’u ifade etmektedir. Bu açıdan, Kürtçe zin sözüne istinaden zengi (<zingi) sözü ‘eyere ait olan, üzengi’ karşılığındadır. Deylemice de zengi veya zengu ‘üzengi’ karşılığındadır. Bu dillerde zengu şekli görülürse de kelimenin aslı zengi’dir. Bir kısım kaynaklar, Orta Çağ’da Orta Doğu’da adını duyuran Nureddin Zengi’nin lakabının  ‘üzengi’ ile ilişkili olmadığını beyan etmektedirler. Aynı kaynaklarda, onun esmer tenli oluşu nedeniyle Zengi lakabıyla anıldığı aktarılmaktadır. Genellikle at sırtında oluşu nedeniyle Kürtler tarafından Nureddin-ê Zengi denilmiş de olabilir.

     Firdevsi’nin ünlü Şahnamesi’nin Diyarbekirli Şerifi tarafından XVI. yüzyılda yapılan çevirisinde “Basuben zengüyü üstüne geldi/Kılıç ile atı boynunu çaldı” denilmektedir. Daha önceleri yazılan “İbn Mühenna Lugati”nde üzengi şekli görülürken, Moğolcada dörüge (=üzengi, ayaklık, pedal) sözü bulunmaktadır. Burada zengü şekli zengu olarak da okunabilir. Pülümür yöresinde zengi, Ağın çevresinde zengü ve üzengi şekliyle karşılaşılmaktadır. Niğde’nin Bor ve Eskişehir’in Seyit Gazi ilçesinde “ayak altı çukuru”na da üzengi denilmektedir. Kürtçe ve Deylemicede görülen zengi veya zengu sözünün Tükçe ve Türkçeye yakın dillere Orta Çağ’da geçtiği anlaşılmaktadır. Türkçede sessiz harfle başlayan sözlerin önüne sesli harf getirme temayülünden dolayı zengu veya zengi sözleri Türkçede ü-zengü veya ü-zengi şekillerine bürünmüştür. Buna karşılık, Kaşgarlı Mahmud, üzengi veya zengi sözlerine yer vermemiştir. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig’de üzengi sözünü kullanmıştır: “Kara halk hizmet ederse beyler büyür, yükselir/Üzengi varsa insan yuları sıkı tutar” (6110). Yusuf Has Hacib’in “Kara halk” dediği Karahanlılar hanlığının kurucusu olan Kara halk olmalıdır. Üzengi sözünü Orhon Yazıtları’nda gördüğümüz “üze” (=üstte, üzerine; gereğince) sözüyle ilişkilendiremeyiz. Özbekçe ve Azerice üzängi, Kazakça üzengi, Kırgızca özöngü, Tatarca özängi, Türkmence üzengi, Uygurca üzängä, Başkırtça özängi; Karakalpakça zengi, Nogayca zöngi şekilleriyle dile getirilmektedir.