Yavşak

9 Nisan 2021

     Kişisel çıkarları uğruna kişiliğini örseleyerek birilerine yapışan; yanaşık, yılışık, yapışkan; bit yavrusu. Türkçedeki yavşak sözü yapışmakla ilişkili olsa gerektir. Yapışak (=yapışmış olan) şeklinden yapşak ve buradan da p/v dönüşümü neticesiyle yavşak şekline varılmış olmalıdır. Yavşak kelimesini yavşamak sözüne bağlayamayız. Ayrıca Türkçede yavşamak fiili bulunmuyor. Samsun yöresinde ‘incelmek’ karşılığındaki yavşamak sözü bozulmuş bir sözdür. Yavşak kelimesini Kaşgarlı Mahmud’un yanğşak (=yanşak, geveze, boş konuşan) sözüne bağlayamayız. Orta Çağ Türkçesinde kullanılan yanğşak sözü ‘ses’le ilgili bir ifadedir ve aynı zamanda konuşkanlığı belirtmektedir. Kaşgarlı’daki yanğku (=sesin geri gelmesi), yanğkula (=ses vermek), yanğkur (=bir ses duymuşçasına sağına soluna bakınan), yanğluk (=sözde yapılan yanlışlık) ve yanğra (=saklanması gereken sözü söylemek) sözleri de aynı kökten türetilmiştir. Moğolca yang veya yangla (=şarkı terennüm etmek) sözleriyle bağlantılıdır. Moğolca aynı kökten yangsigur (=gürültülü, şamatacı), yangsiburi (=geveze,  boş laf), yangçin (= bir müzik aleti), yangirçak (=çıngırak), yanggina (=keskin ses), yangsag (=çok konuşan; cadı, cilveli, şuh, oynak, işveli), yangsi (=gevezelik etmek,), yangsiy-a (=geveze, boş boğaz, boş konuşan) sözleriyle karşılaşılmaktadır. Buda dini metinlerindeki yanğşak veya yangşak sözünün ‘gereksiz konuşan’ı belirttiği açıktır. Osmanlı Dönemi’nin bir kısım şairlerinin dizelerinde bülbülün güle karşı yangşaklığından söz edilmektedir. Bülbülün güle aşkının bir nişanesi olarak çok öttüğü rivayet edilir. Bülbülün çok ve gereğinden fazla ötüşü yangşaklıktır; fakat dikkat ediniz yavşaklık değildir. O nedenle bir kısım dilcilerin yavşak sözcüğünü yangşak kelimesine bağlamaları doğru bir tespit değildir. Zavallı bülbüle o güzelim sesinden dolayı yavşak denir mi? Pes doğrusu. Oysa yavşak zarar vermek için zorla musallat olandır.

      Kimi yörelerde ‘çocuk’ karşılığında kullanılan yavşak sözü uşak sözünün sehven telaffuzu olabilir. Malatya ve Yozgat başta olmak üzere bazı yörelerde ise ‘bit yavrusu’ yavşak adıyla biliniyor. XVI. yüzyıl Osmanlı kayıtlarında bir tür tahıl bitine yavşak deniliyordu. Farsça ve Kürtçede rişk sözcüğü  ‘yavşak, bit yavrusu, sirke’ karşılığındadır. Bir çeşit tahıl bitine yavşak denilmesinin nedeni tahıla yapışıp zarar vermesindendir. Bit canlıya musallat olan yapışkan veya yapışak bir canlıdır. Yapışarak zarar verdiğinden dolayı yapışak sözü kimi ağızlarda yavşak şekline bürünmüştür. Bir kimseye veya herhangi bir şeye zorla musallat olup zarar verenler yavşaktır. Birine zarar vermek veya ondan kendi bencil çıkarları uğruna nemalanmak için yanaşan kimseye yavşak denilir. Türkçe yapışak sözünden dönüşmüştür. Yapışak özelliği nedeniyle bit yavrusuna da kimi Oğuz boylarında yavşak denilmiştir. Türkçede bit yavrusuna yaygın olarak sirke deniliyor. XIV, XV ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı yazarları yanşak (=geveze, boşboğaz, çok konuşan) sözünü kullanıyorlardı. Kimileri yanşak sözüne bakarak yavşak kelimesini yanşak’a bağlamaya gayret ediyorlar. Oysa yanşak ile yavşak’ı birbirine karıştırmamak gerektir. Yavşak sözü ‘yapışak’tan dönüşmüştür. Birine zarar vermek veya çıkarları uğruna yanaşıp yapışana yavşak denilmektedir. Çok geveze ve çok konuşana ise yanşak deniliyor. Yanşaklar yanaşıp boş laflar edip yüz vermezseniz çekip giderler. Yanşakların zararı olmaz. Yavşaklar ise kolay kolay vaz geçmezler, onlar için çıkarlar ön plandadır ve bu açıdan her türlü zararı vermekten kaçınmazlar. O nedenle yavşak sözünü yanşak’a bağlamak doğru olmasa gerektir. Yavşak ile yanşak birbirine karıştırıldığı için Manisa’nın Kula ilçesi çevresinde ‘geveze’ karşılığında yavşak sözü kullanılmış. Bit veya bit yavrusu karşılığındaki yavşak sözüne karşın Uygurlar aynı karşılıkta uşşak sözünü telaffuz etmişler.