Yoğurt
9 Ekim 2019
Mayalanarak katılaştırılan süt ürünü. Sumerlilerden bu yana biliniyor. Sumerliler yoğurda ga.se diyorlardı. Sumerce ga ‘süt’ demekti. Yunanlılar ‘süt’e gala dediler. Sumercede šu kök sözcüğü ‘yoğurmak’la ilgiliydi. Bu açıdan bakılınca Sumerce ga-se (=yoğurt) sözündeki –se son ekinin yoğurmakla ilişkili olduğu kanısındayım. Ga.se adının, öyle sanıyorum ki, ‘yoğunlaşmış süt’ ya da ‘yoğun-süt’ karşılığında dile getirildiği söylenebilir. İbranice hlb kök sözcüğü ‘süt’ demekti. Bildiğimiz muhallebi, sütten yapıldığından bu adı almış olsa gerektir. Yoğurt, Arapçada râib ve Farsçada mast adıyla telaffuz edilmektedir. Kürtçe mast, Ermenice matsun, Peştuca masti diye bilinmektedir.
Yoğurt kelimesi, ‘yuğ’ (=koyu), ‘yuğmak’ (=koyulaşmak), yuğurmak (=koyulaştırmak) ve yuğrulmak (=koyulaşıp hamur haline gelmek) sözleriyle ilişkilidir (Hüseyin Kâzım, “Türk Lügati” IV, İstanbul 1945, s.848). Ahmet Vefik Paşa, yoğurda ‘sütün yoğmuşu’ demektedir (Ahmed Vefik Paşa, “Lehçe-i Osmânî”, İstanbul 1306, s.849). Sir Gerard Clauson da yoğurt kelimesinin ‘yuğurmak’tan türediğini açıklamıştır (Sir Gerard Clauson, “An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish”, Oxford 1972, s.905). Bu ve buna benzer şekilde kaynaklar ‘yoğurt’u genel olarak Türkçeyle ilişkilendirirken; Paul Robert, Bulgar kökenine bağlamaktadır (Paul Robert, Dictionnaire Alphabetique et Analogique de la Langue Français”, VI, Paris 1965, s.1064). Bu son ilişkilendirmenin doğru olmadığı görüşündeyim.
Alman sinolog Wolfram Eberhard (1909-19089), ‘yoğurt’ karşılığında Çincede kullanılan “lo–yoğurt” şeklinin Çinlilerin kuzey komşuları olan Türkler ya da Moğollardan geçmiş olduğunu ifade etmiştir (W. Eberhard, “Çin’de Kımız ve Yoğurdun Yapılması Meselesi Hakkında”, Ülkü Mecmuası, Teşrin II, C.XVI, nr. 93, s.207). Ahmed Caferoğlu, Uygurcada yoğrut şeklini göstermektedir (Ahmed Caferoğlu, “Uygur Sözlüğü”, İstanbul 1934, s.233).
Kırgızlar ‘yoğurt’a ayran derken, Kazaklar ise hem ayran hem de katık demektedirler. Yoğurt karşılığında Azerice gatıg, yoğurt; Özbekçe katık, Tatarca katık, yoğırt; Türkmence gatık, Başkırtça katık, yoğort; Uygurca ketik sözcükleri telaffuz edilmektedir. Kaşgarlı Mahmud, yogurt şeklini nakletmektedir. A. Von Gabain, yoğurt, yorğurd, yogrot şekillerini aktarmaktadır.
Bir kısım Batı Dillerinde yoğurt ya da yoğurt benzeri sözler dile getirilmektedir. Bunların yazılış değil, telaffuzlarını vermek gerekirse; Latince yoğırtı, Flemenkçe yoğırt/yoxırt; İspanyolca cegur, Portekizce yogurçi, Fransızca yaurt, Almanca yoguart, Yunanca yaurdi, Lehçe yogurt, Katalanca yugğurd, Ukraynaca yoğırt fonemlerini örnekliyoruz.