Zebella
23 Aralık 2020
İri kıyım, iri yarı, kocaman, dev-âsâ, dev gibi, kaba saba, ürküntü verici, korkunç. Birçok sözlükte zebellâ kelimesi yer almıyor. Ahmet Vefik Paşa, iki bölümden oluşan “Lehce-i Osmanî” adlı sözlüğünün ilk bölümünde zebellâyi karşılığında “kocaman, izbandit, meth makamında cilâsın derler” açıklamasını yapmaktadır. A.Vefik Paşa, adı geçen sözlüğünün ilk bölümüne Arapça ve Farsça olmayan Osmanlıca kelimeleri aldığını öne sürmüştür. Zebellâyi kelimesi de ilk bölümünde yer almaktadır. Böyle olunca, bu sözün Arapça veya Farsça olmadığı kanısına yol açmıştır. Buna karşılık, Şemseddin Sami, “Kamus-ı Türkî” adlı sözlüğünde zebellâ sözünü yazarak parantez içinde Ahmet Vefik Paşa’nın aktardığı şekliyle zebellâyî diye belirtmektedir. Ş. Sami, söz konusu kelimenin karşılığında “pek iri ve korkunç, pek uzun boylu, izbandut” açıklamasını yapmaktadır. TDK Türkçe Sözlüğünde “zebella” şekliyle yazılmış olan bu sözün karşılığında “iri yarı kimse” açıklaması bulunuyor. Aynı yerde bu sözün kaynağı Arapça zebellâ kelimesi olarak yazılıdır. Bununla birlikte, zebella sözünün etimolojik oluşumuna dair herhangi bir açıklamayla karşılaşmadım.
Zebella, zebellâ, zebellâh ve zebellâyî gibi farklı şekillerde yazılan veya telaffuz edilen bu kelimenin başta Arapça olmak üzere Semitik Dillerde şekillendiği görüşündeyim. Farsça karşılığı dev-âsâ (=dev gibi) sözü olmalıdır. Öyle sanıyorum, zebella kelimesi Arapça zib ve İbranice zeb/zev ‘kurt, canavar’; Arapça a’lâ (=çok, pek, en, daha) sözcüklerine istinaden zib-a’lâ (=çok canavar, en canavar) şeklinden dönüşmüştür. Bununla birlikte Arapça zib (=kurt, canavar) sözünün zeb şekli de kullanılmış olabilir. Bu takdirde zeb-a’lâ (=çok canavar) kelimesinden Anadolu’ya intikal etmiş de olabilir.
Anadolu’nun birçok yöresinde bu sözün aynı karşılıkta zebellah şekli yaygındır. Belli ki halkın telaffuzunda sonradan kelimenin ardına –h harfi eklenmiştir. Böyle olunca kimileri bu sözü ilâh’la, Allâh’la ilişkili sanmışlardır. Oysa bu kelimenin oluşma şekli yukarıda açıkladığım içerikte olmalıdır. Hasan Eren, Suriye Arapçasından zballa’i (=küfürlü yemin eden) şeklini A. Tietze’ye atfen aktarmaktadır.