2 Ekim 2019
Bir topluluğun uygulanagelen kural, gelenek, görenek, ahlak gibi alışkanlıklarının tümü. Şahıs adı olarak da kullanılmaktadır. Ahmet Vefik Paşa “Lehce-i Osmânî” adlı sözlüğünde töre sözcüğünü “Törat (Tevrat olsa gerek BA),âdet, görenek, örf” olarak açıklarken Tevrat adını ise “Tevre. İbranîceden şer ve nizam. Sonradan …töre denilmiştir” şeklinde açıklamaktadır. Şemseddin Sami “Kamus-ı Türkî” adını verdiği sözlüğünün tura maddesinde bu sözcüğün ‘kanun, nizam, yasak’ karşılığında İbraniceden alındığını belirtmektedir. Tora Yahudi kutsal kitabının kanunlar kısmının karşılığıdır. Zamanla genel olarak Tevrat (=töreler) adı kullanılmıştır. 1387 yılında İskenderiye’de tamamlanan “İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn” adlı eserde töre sözcüğü hem ‘örf, âdet’ hem de ‘kadınların aybaşı’ karşılığıyla açıklanmıştır. XIV. yüzyıla ait Codex Cumanicus’ta da töre sözcüğüne yer verilmiştir.Alman filozof ve sosyolog Max Weber (1864-1920) Türkçe törü (=düzen, nizam, görenek, âdet) sözcüğünü İbranice tora sözcüğüne bağlamakta ve bunun aksini öne sürenleri ‘cahiller’ ve ‘psikopatlar’ olarak nitelendirmektedir. Antepli Mütercim Âsım Efendi (1755-1819) tarafından yazılan ve padişah III. Selim’e takdim edilen “Burhân-ı Katı” adlı Farsça sözlüğün tûre maddesinde Farsça kaydıyla belirtilen sözcüğün karşılığında “Türk lisanında adet ve ayin manasınadır. Cengiz Han’ın ibdâ’ ettiği resm ve yasağa dahi töre denir. Moğol taifesi beynlerinde şeriat derecesinde itina ederler”açıklaması yapılmıştır. Töre sözü İbranice torah (=kanun, yasa) kelimesiyle bağlantılıdır. Yahudilikte Torah, Eski Ahit adıyla bilinen Tevrat’ın ilk beş kitabını ifade etmektedir. İbranicede Tevrat adı, Tora‘nın çoğul şeklidir. Tora Tevrat’ın 7704 kelimelik 5 kitaptan oluşan ilk kısmını ifade etmektedir. Bu ilk kısmın da ilk kısmı yaradılışı açıklamaktadır. Bununla birlikte Kaşgarlı Mahmud sözlüğünde törü (=düzen, nizam, görenek, âdet) sözcüğüne de yer vermiştir. Orta Çağ Türkçesinde aynı sözcük ‘yaratılmak’ olarak da biliniyor. törüçi hem ‘öğretmen’ hem de ‘kanun yapıcı’ karşılığındadır. Kürtçede tora sözcüğü ‘uygulanagelen alışkanlıklar, görenekler’i belirtiyor. Kürtçedeki tora sözcüğünün Medce tur (=töre, inanç) sözcüğüyle bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. Kürtçe tora dınê (=dünyanın töresi) deyimi cümle içinde çokça telaffuz edilmektedir. Yahudiler İÖ. VI. yüzyılda Mezopotamya’da bulunuyorlardı ve Hazar Denizi çevresine dek mevcudiyetleri belirlenmiştir. Moğolca, Çağatayca ve Hakasçadaki töre (=gelenek, yasa) sözcüğü aynı karşılıktaki Medce tur, İbranice tora ve Kürtçe tora ile aynı kökene sahiptir. Kalde Dilinde dâr ‘gelenek, inanç’ olarak biliniyordu. Uygurlardaki Manici (=Maniheist) inançlarda töre kelimesi ‘kural’ demektir. Yunanlılar torax derken ‘Tevrat’ı ifade ediyorlardı. Grekler doro ya da dora sözünü ‘töre’ karşılığında kullandılar. Urduca tor (=yol, yöntem), tōra (=hükümdar buyruğu) ve Hintçe taura (=yol, yöntem) sözcüklerinin de etimolojik açıdan aynı kökle bağlantılı oldukları sanılıyor. Latince turifer ya da turilegus sözü ‘geleneklere uyarak tütsü yapan kimse’ demekti. Latince tureus ‘tütsü, buhar, sihir’e ait bir kavramdır ve tütsü uygulaması atalardan kalan bir gelenektir. Kalde Dilinde dâr ‘gelenek, inanç’ olarak biliniyordu. Bu sözcüğün Sumerce tar (=buyurmak, emretmek, karara bağlamak) sözcüğüyle ilişkili olması mümkündür. Türkçeye yakın diller olan Kazakça, Kırgızca, Azerice, Başkırtça, Özbekçe, Tatarca, Türkmence ve Uygurcada töre sözü kullanılmamaktadır. Töre yerine adet denilmektedir. Tören sözünün de töre ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Buna karşın yukarıda Türkçeye yakın diller olarak sıraladığım dillerin hiç birinde tören sözü kullanılmamaktadır. Tören yerine Azerice, Özbekçe ve Uygurca tentene; Tatarca ve Başkırtça tantana kelimesi dile getirilmektedir. Söz konusu topluluklar, dinsel merasim sayılan törenleri tantana olarak ifade etmektedirler. “Pir Sultan’ım kat-ı yüksek uçarsın / Selamsız sabahsız gelir geçersin / Aşk-ı muhabetten niye kaçarsın / Böyle midir yolumuzun töresi” (Pir Sultan Abdal).